Το «παιδομάζωμα» και το «παιδοφύλαγμα»

αναδημοσίευση από την Καθημερινή της Κυριακής

Οι «κατασκηνώσεις» στις πρώην σοσιαλιστικές χώρες, οι «παιδουπόλεις» της Φρειδερίκης και το πολιτικό παιχνίδι των αντιμαχομένων

Το «παιδομάζωμα» στοίχειωσε ένα μεγάλο κομμάτι της μνήμης του Εμφυλίου. Εξηντα ένα χρόνια μετά την υπό τον Πέτρο Κόκκαλη οργάνωση της μεταφοράς περίπου 20.000 παιδιών στις χώρες του πρώην Ανατολικού Συνασπισμού, το «παιδομάζωμα» αντιμετωπίζεται είτε ως ταμπού είτε ως ηθική απαξίωση των ηττημένων. Γύρω από τα παιδιά το πολιτικό παιχνίδι υπήρξε έντονο, σκοτεινό και σε πολλές περιπτώσεις παράλογο. Οι «παιδουπόλεις» της Φρειδερίκης και οι «κατασκηνώσεις» στις πρώην σοσιαλιστικές δημοκρατίες χρησιμοποιήθηκαν και ως γεγονός αλλά και ως μνήμη. Ο βαλκανιολόγος Σπυρίδων Σφέτας παραθέτει έγγραφα σύμφωνα με τα οποία περίπου 2.000 παιδιά επαναπροωθήθηκαν στα πεδία των μαχών για να πολεμήσουν με τον Δημοκρατικό Στρατό, σημειώνοντας πως μόνον η Πολωνία αρνήθηκε την αποστολή των εφήβων στα πεδία των μαχών της Ελλάδας. Επίσης ισχυρίζεται πως το αρχικό σχέδιο του παιδομαζώματος από τον ΔΣΕ ήταν και μιας μορφής ομηρία των γονέων τους να πολεμήσουν στην τελευταία φάση του Εμφυλίου. Αντίθετα, η ιστορικός Τασούλα Βερβενιώτη θα εκτιμήσει πως η αλήθεια δεν μπορεί να είναι μονολεκτική. Οτι δηλαδή τα παιδιά όντως βρήκαν θαλπωρή στις νέες χώρες και πάντως και οι δύο πλευρές τα χρησιμοποίησαν στη δίνη των πολιτικών αντιπαραθέσεων αφού η «τύχη» τους έφθασε μέχρι και τη Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ με την αντιπαράθεση ΗΠΑ - Σοβιετικής Ενωσης.



Η Ολομέλεια του ’47 και τα θύματά της
Του Σπυριδωνα Σφετα

Για τα αίτια του εμφυλίου πολέμου διίστανται οι απόψεις μεταξύ των ιστορικών. Η νέα γενιά των Ελλήνων ιστορικών βλέπει τον εμφύλιο ως μια προσπάθεια του ΚΚΕ όχι για κατάληψη της εξουσίας, αλλά για άσκηση πίεσης στη «μοναρχοφασιστική κυβέρνηση» των Αθηνών ώστε η μεταπολεμική Ελλάδα να εκδημοκρατιστεί. Ο εμφύλιος παρουσιάζεται ως απάντηση του ΚΚΕ στην τρομοκρατία των δεξιών παρακρατικών οργανώσεων με την ανοχή του κράτους. Η άποψη αυτή στηρίζεται απλώς στη ρητορική του ΚΚΕ το 1945 και αποσκοπεί στην απόσειση των ευθυνών του για την ελληνική τραγωδία του 1946 - 49.

Τόσο το 1943 - 44 όσο και κατά τον εμφύλιο το ΚΚΕ έθετε ζήτημα κατάληψης της εξουσίας επί της ουσίας. Αντίσταση και επανάσταση ήταν έννοιες ταυτόσημες για το ΚΚΕ στη διάρκεια της κατοχής στην Ελλάδα, όπως στη Γιουγκοσλαβία και την Αλβανία, όπου και ο Τίτο και ο Χότζα διεξήγαν έναν αγώνα εξουσίας και δεν μπόρεσαν να συνεργαστούν με τον Μιχαήλοβιτς ή τους Μπαλίστες αντίστοιχα. Η αγγλική επέμβαση ματαίωσε τα σχέδια του ΚΚΕ. Ο όρος «αυτοάμυνα» που εισήγαγε το Ζαχαριάδης το 1945 ήταν ουσιαστικά πέρασμα στην ένοπλη σύρραξη, αλλά με σταδιακή κλιμάκωση, πράγμα που προϋπέθετε και αποχή από τις εκλογές. Αυτοάμυνα κατά τον Σαράφη, ο οποίος σκεπτόταν ως στρατιωτικός, σήμαινε συγκρότηση μικρών ενόπλων σωμάτων στα χωριά για την αντιμετώπιση της λευκής τρομοκρατίας (όχι έξοδο στο βουνά), και ταυτόχρονα μαζικό πολιτικό αγώνα. Ο Ζαχαριάδης, που απέκλεισε την πολιτική λύση, εκτιμούσε ότι με την εδραίωση των κομμουνιστικών καθεστώτων στα γειτονικά βαλκανικά κράτη και με την αδυναμία των Αγγλων για τη διεξαγωγή ανταρτοπολέμου το ΚΚΕ θα ξεκινούσε τον νέο αγώνα με καλύτερες προϋποθέσεις.

Το 1946 δόθηκε εντολή από τους Σοβιετικούς στο ΚΚΕ να μη μαζικοποιηθεί ο ελληνικός αγώνας. Η σοβιετική πλευρά, που συμβούλεψε το ΚΚΕ να μην ακολουθήσει το δρόμο προς την ένοπλη εξέγερση, αλλά προς την ανάπτυξη του μαζικού αγώνα για δημοκρατία σε συνδυασμό με μαζική αυτοάμυνα, δεν επιθυμούσε μεγάλης έκτασης ταραχές στην Ελλάδα, όταν διεξαγόταν το Συνέδριο Ειρήνης στο Παρίσι. Μετά την υπογραφή της Συνθήκης Ειρήνης (10.2.1947), η εξαγγελία του δόγματος Τρούμαν και του Σχεδίου Μάρσαλ αποτέλεσαν τον καταλύτη για την κλιμάκωση του εμφυλίου πολέμου, αντανάκλαση και της κλιμάκωσης του ψυχρού πολέμου (για παράδειγμα ίδρυση της Κομινφόρμ ως απάντηση της Σοβιετικής Ενωσης στο σχέδιο Μάρσαλ). Στη σκιά της αμερικανικής ανάμιξης στην Ελλάδα η Τρίτη Ολομέλεια του ΚΚΕ, που συνήλθε τον Σεπτέμβριο του 1947 στο Βελιγράδι, αποφάσισε την «απελευθέρωση» της Βορείου Ελλάδας (Μακεδονίας-Θράκης), την κατάληψη της Θεσσαλονίκης, την αύξηση της δύναμης των ανταρτών σε 60.000, τη μετεξέλιξη του Δημοκρατικού Στρατού σε τακτικό στρατό (Σχέδιο Λίμνες). Η Μακεδονία και η Θράκη θα αποτελούσαν το εφαλτήριο για την «απελευθέρωση» και της υπόλοιπης Ελλάδας. Αμέσως μετά την Τρίτη Ολομέλεια συγκροτήθηκε η «Προσωρινή Δημοκρατική Κυβέρνηση» των ανταρτών και αναλήφθηκε η «αποτυχημένη» επιχείρηση κατάληψης της Κόνιτσας, όπου επρόκειτο να εγκατασταθεί η ΠΔΚ. Τότε τέθηκε το ΚΚΕ εκτός νόμου.

Στο πλαίσιο της πολιτικής του ΚΚΕ για αύξηση της δύναμης των ανταρτών σε 60.000 εντάσσεται και το λεγόμενο παιδομάζωμα. Προκειμένου να απαλλαγούν οι γονείς από τη φροντίδα των παιδιών και έτσι να διευκολυνθεί η στρατολόγησή τους στον Δημοκρατικό Στρατό, τα παιδιά στέλνονταν στις ανατολικές χώρες. Η στράτευση των γυναικών ήταν επίσης επιβεβλημένη. Οι γυναίκες θα επωμίζονταν την κατασκευή καταφυγίων και χαρακωμάτων, θα μετέφεραν πυρομαχικά, θα διακόμιζαν και θα περιέθαλπαν τους τραυματίες. Οι ανθρωπιστικοί λόγοι, η διασφάλιση δηλαδή της ζωής των παιδιών από τις συγκρούσεις ανταρτών και κυβερνητικού στρατού και τις αεροπορικές επιδρομές, ήταν δευτερεύοντες. Το ΚΚΕ ανέμενε μεγάλης κλίμακας επιχειρήσεις του κυβερνητικού στρατού το 1948. Καθώς το ΚΚΕ δεν κατόρθωσε να επιτύχει τον στόχο του, να αυξήσει δηλαδή τη δύναμη των ανταρτών σε 60.000, και αντιμετώπιζε το χρόνιο ζήτημα των εφεδρειών, τα παιδιά (ελληνόπουλα και σλαβομακεδονόπουλα, κατά την ορολογία της εποχής) αποτελούσαν και ένα μελλοντικό ανθρώπινο δυναμικό για το μέτωπο. Σύμφωνα με νεότερες έρευνες ιστορικών των Σκοπίων και της Πολωνίας, η οποία είχε φιλοξενήσει έναν μεγάλο αριθμό παιδιών, το 1948-49, 2.000 παιδιά στάλθηκαν από τις ανατολικές χώρες στο μέτωπο του Δημοκρατικού Στρατού.

Οι Σλαβόφωνοι

Από την άλλη πλευρά ήταν αχαλίνωτη η τρομοκρατία του ΝΟΦ για τη μαχητική συνδρομή των Σλαβοφώνων στον ένοπλο αγώνα, αλλά και τη διαμόρφωση σλαβομακεδονικής συνείδησης με την εκρίζωση του γκραικομανισμού ή φιλοβουλγαρισμού. Χαρακτηριστικές ήταν οι δηλώσεις του Μιχάλη Κεραμιτζή κατά την πανοφίτικη σύσκεψη (20.5.1947) στο Καϊμακτσαλάν.

«10% σλαυομακεδόνες είτε είναι γραικομάνηδες, είτε οπαδοί του Κάλτσεφ, είτε μεγάλοι τομαριστές και συμφεροντολόγοι, είνε σήμερα με το μέρος της αντίδρασης…20% σλαβομακεδόνες αδρανούν, δεν συμμετέχουν ενεργά σε κάθε ανάγκη του αγώνα. Οι παραπάνω είναι όχι μαχητικοί, φοβητσάρηδες, αδικαιολόγητα ειρηνόφιλοι. 30% σλ-Μακεδόνες συμπαθούν πολύ το κίνημα, το ΝΟΦ, τον Ελληνικό λαό...μα δεν είναι πέρα για πέρα επαναστάτες, φοβούνται τις μεγάλες δοκιμασίες, φοβούνται για την τύχη της φαμίλιας τους. 40% σλ-Μακεδόνες είνε η μαχητική πρωτοπορεία μας. Είνε το καλλίτερο μέρος του λαού μας. Δεν συμμετέχουν μαχητικά όλοι τους στον αγώνα. Μα είναι έτοιμοι να πειθαρχήσουν… Στις Σλ-Μακεδονικές Περιφέρειες υπάρχουν ολόκληρες-δεκάδες Σλαυομακεδόνικα χωριά που μέχρι τώρα πίστευαν και εξακολουθούν να πιστεύουν ότι είνε Ελληνες. Ολοι αυτοί οι Σλ-Μακεδόνες είνε αντιφασίστες (Καστανοχώρια κλπ), αλλά ακόμα δεν κατόρθωσαν να ριζώσουν μέσα τους Μακεδονική συνείδηση. Είναι ότι υπάρχουν οι πουλημένοι Σλ-Μακεδόνες που ο κόσμος τους λέει γκραικομάνηδες –και που αυτοί όχι μονάχα στο ΝΟΦ δεν μπαίνουν, αλλά και στο ΕΑΜ και στο ΑΚΕ, γιατί είνε χαφιέδες…».

Οι ειρηνόφιλοι και φιλόξενοι Σλαβόφωνοι χωρικοί υπήρξαν θύματα τόσο της τυχοδιωκτικής πολιτικής του Ζαχαριάδη όσο και της «αλυτρωτικής» πολιτικής των Σκοπίων. Η βίαιη «μακεδονοποίηση» των Σλαβοφώνων και το «ξύπνημα του έθνους» ήταν προτεραιότητα της ομάδας Κεραμιτζή – Ρακοβίτη ενόψει της αναμενόμενης νίκης του Δημοκρατικού Στρατού και της αλλαγής συνόρων. Ας αναλογισθεί ο κ. Γκρούεφσκι τι εννοεί όταν θέτει ζήτημα γενοκτονίας των «Αιγαιατών» και παιδομαζώματος.


Πιόνια στη δίνη του Ψυχρού Πολέμου
Της Τασουλας Βερβενιωτη

Η μετακίνηση παιδιών από τις «εστίες» τους δεν συνιστά ελληνική επινόηση. Και στη διάρκεια του Ισπανικού Εμφύλιου (1936– 1939), η Δημοκρατική Κυβέρνηση είχε στείλει παιδιά όχι μόνο στις ευρωπαϊκές χώρες αλλά και στην ΕΣΣΔ και στο Μεξικό.
Στον ελληνικό εμφύλιο (1946– 1949) όμως και οι δύο αντιμαχόμενοι στρατοί συγκέντρωσαν και μετακίνησαν παιδιά. Οι κυβερνητικές δυνάμεις τα μετέφεραν στις παιδουπόλεις της βασίλισσας και ο Δημοκρατικός Στρατός στις Λαϊκές Δημοκρατίες και την ΕΣΣΔ.
Οι μετακινήσεις των παιδιών εντάχθηκαν στην εμφυλιοπολεμική λογική την πιο κρίσιμη χρονιά, το 1948, παρόλο που δεν άρχισαν τότε. Αποτέλεσαν μέρος των στρατιωτικών επιχειρήσεων και των πολιτικών και διπλωματικών χειρισμών. Χρησιμοποιήθηκαν στο ψυχολογικό παιγνίδι του Ψυχρού Πολέμου και έδωσαν αφορμή στις δύο υπερδυνάμεις (ΗΠΑ – ΕΣΣΔ) να αντιπαρατεθούν στα διεθνή fora.

Την πρωτοβουλία των κινήσεων είχε η επίσημη κυβέρνηση της Αθήνας. Εφερε το θέμα στον ΟΗΕ και ζήτησε τον επαναπατρισμό των παιδιών. Ονόμασε τις δικές της ενέργειες «παιδοφύλαγμα», ενώ τη μεταφορά των παιδιών στις ανατολικές χώρες «παιδομάζωμα». Μίλησε για βίαιη αρπαγή των παιδιών με σκοπό τον αφελληνισμό τους, ακόμα και για γενοκτονία.

Στο επίπεδο της προπαγάνδας, το «παιδομάζωμα» χρησιμοποιήθηκε ως αντίβαρο στην πολιτική των μαζικών εκτελέσεων και στην ύπαρξη στρατοπέδων, όπως η Μακρόνησος, όπου η Αριστερά είχε επικεντρώσει τη δική της κριτική και προπαγάνδα.

Πολιτική ενέργεια

Οι πόλεμοι και ιδίως οι εμφύλιοι διεξάγονται με πολιτικές πρακτικές που είναι ασύμβατες με τα ανθρώπινα δικαιώματα και τις ανθρώπινες ανάγκες. Η μεταφορά των παιδιών από τα πεδία των μαχών, παρόλο που υποστηρίχτηκε (και από τις δύο πλευρές) ότι έγινε για ανθρωπιστικούς λόγους, ήταν πολιτική ενέργεια.

Το Παλάτι μέσω της επιχείρησης «σωτηρία των παιδιών» (από τους κομμουνιστές) ανέπτυξε ένα δίκτυο –εν πολλοίς– πελατειακών σχέσεων σε όλη την ελληνική επικράτεια και ένα παρα– κυβερνητικό πλαίσιο πρόνοιας, το οποίο αποδείχτηκε μακροβιότατο. Ο «Ερανος “Πρόνοια Βορείων Επαρχιών της Ελλάδος” υπό την Υψηλήν Προστασίαν της Α.Μ. της Βασιλίσσης» που δημιουργήθηκε το 1947 για έξι μήνες, το 1956 ονομάστηκε Βασιλική Πρόνοια, στη διάρκεια της χούντας Εθνικός Οργανισμός Προνοίας και τελικά το 2003 ενσωματώθηκε στην Κρατική Πρόνοια.

Ο Δημοκρατικός Στρατός/ ΚΚΕ, από τη μεριά του, μετέφερε σε ασφαλές περιβάλλον τα παιδιά των μαχητών και των στελεχών του, απελευθέρωσε τη γυναικεία δραστηριότητα (η στρατιωτική διάταξη για την επιστράτευση των γυναικών εκδόθηκε στις 20.2.1948) στις μάχιμες και βοηθητικές υπηρεσίες του και ενέταξε κάποιους από τους εφήβους στις γραμμές του. Η επιτροπή Βοήθεια στο Παιδί, με προεξάρχοντα τον Πέτρο Κόκκαλη, διαλύθηκε το 1956, όταν τα παιδιά είχαν πια ενηλικιωθεί.

Τα παιδιά αυτά γλίτωσαν από τους βομβαρδισμούς, σιτίστηκαν καλύτερα απ’ όσα έμειναν στα χωριά τους και πολλά από αυτά μορφώθηκαν. Ωστόσο, βρέθηκαν μπλεγμένα στη δίνη ενός πολιτικού παιγνιδιού, το οποίο καθόρισε τη ζωή τους.

Στο ερώτημα εάν «αρπάχτηκαν» η απάντηση δεν μπορεί να είναι μονολεκτική. Οσο είναι αλήθεια ότι κάποιοι γονείς δεν ήθελαν να αποχωρισθούν τα παιδιά τους, είναι εξίσου αλήθεια ότι κάποιοι άλλοι τα έδωσαν οικειοθελώς, είτε γιατί δεν είχαν να τα θρέψουν ή γιατί πίστευαν ότι ήταν κάτι προσωρινό ή γιατί θεωρούσαν ότι τους εξασφάλιζαν ένα καλύτερο μέλλον.

Για πολλά από τα μεγαλύτερα σε ηλικία παιδιά η μετακίνηση από το χωριό τους ήταν ένας τρόπος να ξεφύγουν από την κλειστή, αγροτική, πατριαρχική κοινωνία. Και για κάποιους εφήβους η βία, τα όπλα, συνιστούσαν ένα συναρπαστικό παιγνίδι.

Και οι δύο κυβερνήσεις –της Αθήνας και του Βουνού– υπόσχονταν καλύτερη διατροφή και κυρίως μόρφωση. Η απήχηση αυτών των κηρυγμάτων ήταν μεγαλύτερη στις μειονοτικές ομάδες: στους σλαβόφωνους που βρίσκονταν με την πλευρά του ΚΚΕ και τους τουρκόφωνους που πήγαν στις παιδουπόλεις της βασίλισσας.

Σε τελευταία ανάλυση και παρ’ όλα τα αρνητικά, η απόφαση, αυτή καθαυτή, για τη μετακίνηση των ανηλίκων από τα πεδία των μαχών, αποτελεί μια παραδοχή –συνειδητή ή ασυνείδητη– ότι τουλάχιστον τα παιδιά έπρεπε να μείνουν μακριά από τα πολεμικά παιγνίδια των «μεγάλων».