Προβλήματα Εθνικής Ταυτότητας (Εθνομηδενισμός V Εθνικισμού)

Σήμερα στην πατρίδα μας είναι αισθητός ο κίνδυνος της απώλειας της εθνικής ταυτότητας που προέρχεται από δύο ακραίες τάσεις εθνοπολιτικής ιδεολογίας. Είναι η διφορούμενος εθνομηδενισμός από τη μία πλευρά, και η έξαρση ενός μισαλλόδο­ξου υπέρμετρου εθνικισμού [1] από την άλλη.


Εθνική Ταυτότητα

Με τον γενικό όρο εθνική ταυτότητα προσδιορίζεται ένα σύνολο στοιχείων τα οποία προσδίδουν συγκεκριμένη εθνική υπόσταση σε άτομο, άτομα ή ομάδες ατόμων. [2] Όσον αφορά τους λαούς ταυτότητα σημαίνει ιστορία. Απαραίτητη προϋπόθεση για να έχουν συνείδηση τα έθνη της ταυτότητας τους είναι η συνείδηση της ιστορίας τους. Η χάραξη λοιπόν στη μνή­μη των μελών ενός έθνους των πράξεων και των έργων που είναι δεμένα σε τόπο και σε χρόνο με ό,τι ονομάζουμε πατρίδα. Η ιστορία έτσι σφραγίζει την ιδιαιτερότη­τα και το μέγεθος της παρουσίας ενός λαού. Συνείδησή της σημαίνει συνείδηση της εθνικής ταυτότητας. Θα πρέπει να το­νιστεί ιδιαίτερα ότι η ταυτότητα δε μας δίδεται έτοιμη αλλά μας παραδίδεται ως έργο ζωής. Συνεπώς, υπάρχει μία συνεχή πρόκληση να αποδείξουμε ποιοι είμαστε. Στις κρίσιμες στιγμές καλούμαστε να κατα­ξιώσουμε ή να προδώσουμε το νόημα που έχει η παρουσία μας, να επαληθεύσουμε ή να διαψεύσουμε την ταυτότητα μας.

Η συνείδηση της ταυτότητας μας, μας δίνει το δικαίωμα διάκρισης έναντι των άλλων. Ταυτόχρονα, όμως, μας υποχρεώνει να συνδυάσουμε την ύπαρξη και τη δη­μιουργία μας σύμφωνα με μία παράδοση την οποία πρέπει και είναι χρέος μας να κρατήσουμε ζωντανή.

Στη σημερινή εποχή ως απόρροια της παγκοσμιοποίησης έχουμε τη δημιουργία υπερεθνικών ταυτοτήτων. Η τάση αυτή βρίσκεται σε μία δυναμική εξέλιξης, με απώτερο σκοπό τη δημιουργία τελικά μίας παγκόσμιας κοινής ταυτότητας. Ο Έλληνας εκτός από την εθνική του ταυτότητα απέ­κτησε και την ευρωπαϊκή ταυτότητα μέσα στο πλαίσιο της ευρωπαϊκής ένωσης. Η συνύπαρξη αυτών των δύο ταυτοτήτων θα πρέπει να εδραιωθεί προσεκτικά σε σταθερές και υγιείς βάσεις προκειμένου να αποφευχθεί η σύγκρουση. Μην ξεχνά­με ότι η ύπαρξη διπλής ταυτότητας προ­υπήρξε και έδρασε θετικά μέχρι τώρα. Ο Έλληνας ανήκει και σε μία παγκόσμια κοινωνία που καθορίζεται από τη θρησκεία, είναι χριστιανός. Φυσικά, στη συγκεκριμένη περίπτωση συγκρίνουμε δύο διαφορετικά είδη ταυτότητας, μίας εθνικής και μίας θρη­σκευτικής. Θα πρέπει, όμως, να θυμηθούμε ότι στο λεξιλόγιο των πρώτων χριστιανών Έλληνας σήμαινε ειδωλολάτρης. Συνεπώς και σε αυτήν την περίπτωση, τα δεδομένα της συνύπαρξης των ταυτοτήτων δεν ήταν τόσο εύκολα όσο φαντάζουν σήμερα.


Εθνομηδενισμός

Ο εθνομηδενισμός προβάλλει κάτω από δύο μορφές. Η πρώτη μορφή είναι αυτή που επιδιώκει εκμεταλλευόμενη την εξέλιξη της τεχνολογίας (ΜΜΕ, ελεγχόμενες οικονομικές πιέσεις κλπ) προκειμένου να ενώσει τους ανθρώπους κάτω από μία ενιαία ηθι­κή και πολιτική συνείδηση. Ο εθνομηδενισμός αυτός στηρίζεται σε αρχές και κανόνες που είναι γενικά παραδεκτές, θα μπορούσαμε να χρησιμοποιήσουμε τον όρο του παναν­θρώπινου λόγου σε αυτήν την περίπτωση. Όταν λοιπόν αυτή η πρώτη μορφή λειτουρ­γήσει σε υγιή βάση μπορεί να οδηγήσει σε μια πανανθρώπινη κοινότητα. Στην οποία, όμως, κοινότητα οι λαοί θα διατηρούν τις ιδιαιτερότητές τους. Φυσικά κάτι τέτοιο είναι ουτοπία όταν μιλάμε για το δίποδο ζώο.

Υπάρχει, όμως, και μία δεύτερη μορφή του εθνομηδενισμού, αυτή που μετατρέπει τους ανθρώπους σε απρόσωπες κατανα­λωτικές μάζες, καταργώντας τις ιδιαιτερότητες τους. Εξαναγκάζει τους λαούς σε μία τυποποίηση που καθορίζει την παραγωγή και την κατανάλωση σε πνευματικά και σε υλικά αγαθά. Έτσι, κάποια κέντρα που βρί­σκονται έξω από εμάς καθορίζουν τις ανά­γκες μας και τις συνήθειές μας στη μόδα, τη διατροφή, την ψυχαγωγία, συντηρώντας με αυτό τον τρόπο μία απρόσωπη και χω­ρίς ταυτότητα ζωή. Δεν είναι λοιπόν τυχαίο ότι σήμερα εξαφανίζονται διάλεκτοι, ήθη και έθιμα δίνοντας τη θέση τους σε ουτοπιστικά πολυπολιτισμιτικά θεάματα. Οι εθνικές παραδόσεις πιέζονται και απειλούνται. Η μορφή αυτού του εθνομηδενισμού είναι αναμφισβήτητα μία ισοπέδωση της ιστορικής ιδιαιτερότητας του κάθε λαού. Όταν όλοι έχουν τις ίδιες ανάγκες, υπακούουν στα ίδια στερεότυπα και συμπεριφέρονται πανομοιότυπα, τότε δεν απέχουμε πολύ από τον εφιαλτικό κόσμο του Όργουελ. Τη θέση των ανθρώ­πων την παίρνουν τα ανδρείκελα, που ωστόσο ακόμα αντι­δρούν και πονούν.

Βασικοί άξονες των εθνομηδενιστών είναι οι εργασίες των:
- Eric Hobsbawm που υποστηρίζει ότι η έννοια του έθνους και, συνακόλουθα, της εθνικής ταυτότητας «αποτελεί σχετικά σύγχρονο δημι­ούργημα και μια κοινωνική οντότητα μόνο στο βαθμό που παίρνει τη μορφή του σύγχρονου εδαφικά προσδιορισμένου κράτους, δηλαδή του “εθνικού κράτους”» και ότι «Όλα τα έθνη είναι σχετικά πρόσφατα και σχετικά τεχνητά δημιουργήματα. Αυτό ισχύει και για το ελληνικό έθνος, που δεν υπήρχε πριν από τον 19ο αιώνα». [3]
- Β. Anderson που υποστηρίζει ότι «το έθνος αποτελεί μια φαντασιακή (η ακριβέστερα φαντασιωμένη ή φαντασιακά βιωμένη (immagined) πολιτική κοινότητα’’ φαντασιωμένη ως περιορισμένη και κυρίαρχη η οποία: α) είναι φαντασιωμένη γιατί τα μέλη και του πιο μικρού έθνους δεν πρόκειται ποτέ να γνωρίσουν τα άλλα μέλη της κοινότητας αν και τα φαντάζονται να συμμετέχουν σε αυτήν. β) το έθνος φαντασιώνεται ως περιορισμένο, επειδή και το πιο μεγάλο από αυτά έχει ορισμένα σύνορα γ) φαντασιώνεται ως κυρίαρχο, επειδή η έννοια γεννήθηκε σε μια εποχή, στην οποία ο Διαφωτισμός και η Γαλλική Επανάσταση κατέστρεψαν την νομιμότητα ενός ιερού δυναστικού Βασιλείου. δ) φαντασιώνεται ως κοινότητα, επειδή το έθνος γίνεται αντιληπτό ως βαθιά, οριζόντια συντροφικότητα.''»

Εθνικισμός

Από την άλλη πλευρά έχουμε την εμφάνιση ενός άκρα­του εθνικισμού. Ανή­κει και αυτός σε μία κρίση ταυτότητας όπως οι διωγμοί και οι συγκρούσεις ανάμεσα σε θρησκευτικές αλ­λά και εθνικές ομάδες που δε θέλουν να συνυπάρξουν. Ο μισαλλόδοξος εθνικισμός είναι η αρρωστημένη πλευρά μίας καταπιε­σμένης ταυτότητας, που αντεκδικείται.

Το εθνικιστικό δόγμα θέτει τα δικά του αξιακά μέτρα και σταθμά όχι μόνο ως προς την πρακτική του παρόντος και κυρίως την επιδίωξη του μέλλοντος, αλλά και ως προς την ερμηνεία του παρελθόντος. Ο εθνικισμός επέφερε αλλαγές ως προς τον παραδοσιακό τρόπο αντίληψης του παρελθόντος θεμελιώνοντας μία νέα οπτική για το παρόν. Εκμεταλλεύεται έτσι την εμβέλεια της ιστορίας ερμηνεύοντας κατά το δοκούν συγκεκριμένες πτυχές της. Είναι χαρακτηριστικό ότι χρησιμοποιεί μέχρι και πανάρχαιους κοινοτικούς και θρησκευτικούς δεσμούς για να τεκμηριώσει και να θωρακίσει την εθνική ταυτότητα. Έτσι φτάνουμε στις ακραίες μορφές του που αντικατοπτρίζονται με την υπερβολή και με την μισαλλοδοξία.

Για τον εθνικισμό στόχος είναι η εθνική αυτοπραγμάτωση μέσα από την οποία προκύπτει η αληθινή ελευθερία, η ολοκλήρωση και η ευτυχία του ατόμου. Το μέσο για την επίτευξη αυτού είναι η πολιτική που αποκτά περιεχόμενο μάλλον φαντασιακό παρά πραγματιστικό. Τα όρια μεταξύ του ονείρου και της πραγματικότητας καθίστανται δυσδιάκριτα, ενώ αποκλειστικό σημείο αναφοράς αυτής της πολιτικής είναι ο εσωτερικός κόσμος του ανθρώπου. Ο εθνικισμός απορρίπτει τον πραγματικό και ατελή κόσμο. Κατ' ουσίαν όμως η απόρριψη αυτή μετουσιώνεται σε απόρριψη της ζωής και σε αγάπη του θανάτου. [4]

Ο άνθρωπος σήμερα αξιώνει να έχει νόημα η καθημερινηκότητα του και το μέλλον του. Η εθνικιστική θεωρία [1] εκμεταλλεύεται αυτή την ανάγκη για το υπερβατικό και για την εδραίωση της σχέσης του ατόμου με το απόλυτο. Το υπέρτατο νόημα της ζωής, το άφατο και ανυπέρβλητο ιδανικό είναι πια η πραγμάτωση του έθνους. Υπηρετώντας το έθνος επικεντρώνει όλες τις δυνάμεις του στην εκπλήρωση του σκοπού με αποτέλεσμα να φτάνει στην ευτυχία. Η ένταση βέβαια της προσήλωσης στο ιδανικό, μπορεί να προκαλέσει ακραίες εξάρσεις της ανθρώπινης φύσης. Χαρακτηριστικό παράδειγμα οι ναζιστές που διέπραξαν τερατώδεις ωμότητες. Στην χώρα μας σήμερα βλέπουμε έξαρση έκφρασης εθνικισμού εναντίον των λαθρομεταναστών όπου βέβαια μεγάλη ευθύνη φέρνει και το Κράτος.


Εθνική Ταυτότητα και A.D.Smith [5]

Το έθνος δεν είναι για τον Smith παράγωγο των εθνοτικών ομάδων, αλλά ούτε και αποκλειστικά σύγχρονο φαινόμενο. Η καταγωγή των εθνών βασίζεται, στην πλειοψηφία των περιπτώσεων, στην ύπαρξη εθνοτικών ομάδων. Αυτό δεν συνεπάγεται μια αναγκαστική συνέχεια εθνοτικών ομάδων - εθνών, τα πιο γνωστά «ιστορικά» όμως έθνη σίγουρα βασίζονται στη συνέχεια της ύπαρξης κάποιων εθνοτικών ομάδων. Οι Εβραίοι, οι Έλληνες και οι Αρμένιοι είναι τα πιο προσφιλή στον Smith παραδείγματα «ιστορικών» εθνών.

Μια εθνοτική ομάδα είναι, για τον Smith, ένας διακριτός - βάσει ονόματος - πληθυσμός που μοιράζεται μύθους καταγωγής, ιστορίες και πολιτισμό, ο οποίος διατηρεί μια σχέση με μια συγκεκριμένη γεωγραφικά περιοχή και διακατέχεται από ένα αίσθημα αλληλεγγύης. Ο πυρήνας του φαινομένου του εθνισμού «εντοπίζεται στην σύμπραξη μύθων, αναμνήσεων, αξιών και συμβόλων και στις χαρακτηριστικές μορφές και δόγματα συγκεκριμένων ιστορικών συσσωματώσεων των πληθυσμών». Tα φαινόμενα των εθνοτικών ομάδων και εθνών είναι διαχρονικού χαρακτήρα για τον Smith καθώς, όπως υποστηρίζει, «δεν υπήρξε καμία περίοδος της παγκόσμιας ιστορίας στην οποία τα έθνη να μην έπαιξαν κάποιο ρόλο"

Oι συνέπειες της προσέγγισης του Α.D.Smith στη μελέτη της ιστορίας του ελληνικού έθνους αναδεικνύονται στο μεταφρασμένο και δημοσιευμένο στα ελληνικά βιβλίο του Smith (Εθνική Ταθτότητα, 2000, Οδυσσέας), όπου υποστηρίζει πως οι ρίζες της ελληνικής εθνικής ταυτότητας βρίσκονται σε στοιχεία από προηγούμενους αιώνες, που φθάνουν πίσω ως τους αρχαίους Έλληνες και πως κάτω από το πλήθος των κοινωνικών και πολιτι­κών αλλαγών των τελευταίων δύο χιλιάδων χρόνων, διατηρήθηκε η αίσθη­ση της ελληνικής ταυτότητας και τα κοινά εθνοτικά αισθήματα.

Φυσικά δεν λείπουν και οι κριτικές από Έλληνες [6] που δεν διστάζουν να παρομοιάσουν με αποστροφή την μεθοδολογία ενός από τους κορυφαίους εθνολόγους στον κόσμο Α.D.Smith με τον Παπαρρηγόπουλο χωρίς όμως να τεκμηριώνουν την άποψη τους.


Η Κοινωνία μας σήμερα

Κυρίαρχη ιδεολογία, σήμερα είναι ο εθνομηδενισμός με συνεπικούριση του μεταπρατισμού. Η οργάνωση του κράτους μιμητική, ριζικά άσχετη με τοπικές ιδιαιτερότητες, επιχώριους ιστορικούς εθισμούς, ντόπιες ανάγκες. H Ελληνική Iστορία, στα σχολεία και στα ΜΜΕ, στρεβλώνεται και κατασυκοφαντείται. O πατριωτισμός χλευάζεται σαν «εθνικισμός» και σχεδόν σαν φασισμός. Οι λαϊκές εθιμικές παραδόσεις έγιναν επίσης ύποπτες «ελληνοκεντρισμού», γι’ αυτό προβλήθηκε ένας λαϊκισμός «ψυχαγωγίας» με ταξικό και υποτιθέμενου προλεταριακού χαρακτήρα.

Στα πανεπιστήμια, στην εκπαίδευση, σε κάθε έκφανση κρατικής ευθύνης για τον πολιτισμό, η ιδεολογική τρομοκρατία ήταν απροσχημάτιστη, κάθε επιφύλαξη ή αντίρρηση για τον «προοδευτικό» διεθνισμό επέσυρε λασπολογία και διώξεις. Ένας μηδενιστικός αμοραλισμός που γιγαντώθηκε στα χρόνια της μεταπολίτευσης εκμεταλλευόμενη τα σκοτεινά της Χούντας και της ταραγμένης Δημοκρατίας.

Δεδηλωμένος απώτερος στόχος του εθνομηδενισμού δεν είναι απλώς η πραξικοπηματική ανατροπή του συνταγματικά κατοχυρωμένου καθήκοντος για «καλλιέργεια της εθνικής συνείδησης» (Άρθρο 16, παρ.2), αλλά αποβλέπει στην ολοκληρωτική «πολυπολιτισμική μετάλλαξη του ελληνικού έθνους-κράτους σε ουδετεροεθνές κρατικό μόρφωμα» [7]


Οι θιασώτες δε της λεγόμενης πολυπολιτισμικής κοινωνίας, με την επίκληση ορισμένων χαρακτηριστικών του κράτους δικαίου, όπως ο σεβασμός και η προστασία της διαφορετικότητας και των μειονοτήτων, έχουν επιβάλει ένα είδος ιδεολογικής τρομοκρατίας και ορισμένες πολιτικές ορθότητες, στις οποίες φαίνεται να υποτάσσονται κατά τρόπο μάλλον αγελαίο και οι λειτουργοί της πολιτικής ζωής της χώρας. Βάλλεται λοιπόν η εθνική ιδίως ιστορία των χωρών ως πρόξενος μισαλλοδοξίας και ρατσισμού, αντί δε της εθνικής ιστορίας προβάλλονται διάφορες "εναλλακτικές" ιστορίες, απαλλαγμένες υποτίθεται από τα στοιχεία εκείνα που θεωρούνται "ανεπιθύμητα [8]




Τι πρέπει να κάνουμε

Η δυνατότητα ύπαρξης μίας ταυτότη­τας εθνικής ή προσωπικής είναι που κρίνει τον άνθρωπο. Μην ξεχνάμε ότι στις μέ­ρες μας εύκολα μπορούμε να χάσουμε την ταυτότητα μας. Αυτό μπορεί να γίνει είτε παραδιδόμενοι σε μία απρόσωπη και ανώνυμη ζωή είτε προσπαθώντας να μιμηθούμε ή να οικειοποιηθούμε την ταυτότητα κάποιων άλλων.

Ποιοι τελικά είμαστε, αυτό είναι το πρόβλημα που πρέπει να λύσουμε. Να αποδείξουμε την ταυτότητα μας στηριζόμε­νοι στην παράδοση αλλά ταυτόχρονα αντα­ποκρινόμενοι στη σύγχρονη εποχή, μέσα από ένα συνεχή και δημιουργικό διάλογο με τους άλλους. Δεν πρέπει να ακολουθή­σουμε το μονόδρομο της απομόνωσης, του εθνομηδενισμού, της εθνικής μισαλλοδοξίας και του ακραίου εθνικισμού, αλλά και σε καμία περίπτωση δεν πρέπει να χάσουμε την ιδιαιτερότητα μας, δεν πρέπει να χάσουμε την εθνική μας ταυτότητα. Όπως είπε ο αείμνηστος αρχιεπίσκοπος Χριστόδουλος:

«Κράτα γερά μέσα σου τα ζώπυρα της πίστεως που παρέλαβες από τους γονείς σου. Η Ελλάδα είναι η χώρα των μεγάλων αγώνων για την κατίσχυση των μεγάλων ιδανικών. Μην αφήσεις τη χώρα σου να χάσει το χαρακτήρα της και να μετατραπεί σε μάζα ανθρώπων, χωρίς συνείδηση, χωρίς εθνικότητα και χωρίς ταυτότητα. Μέσα σ' αυτή τη μάζα κινδυνεύεις να γίνεις ένα νούμερο, ένας αριθμός, να χάσεις την ελευθερία της προσωπικότητάς σου. Αδελφοί, μείνατε εδραίοι και αμετακίνητοι σε όσα μάθατε και σε όσα επιστώθητε. Μείνατε σταθεροί στην πίστη και στα ιδανικά του Γένους. Αυτό είναι το χρέος μας.»



Σημειώσεις

[1]- Σύμφωνα με το λεξικό «Τριανταφυλλίδη» υπάρχουν τρεις ερμηνείες σε ότι αφορά τον εθνικισμό. Για το παρόν άρθρο θα χρησιμοποιήσω την 1η ερμηνεία (η απόλυτη και με πάθος προσήλωση των ατόμων στο έθνος τους, η οποία φτάνει ως την περιφρόνηση και την εχθρότητα προς άλλα έθνη· (πρβ. σοβινισμός):Ακραίος / επιθετικός εθνικισμός. Φαινόμενα / εκδηλώσεις εθνικισμού.
[2]- Μαράτου-Αλιφάντη Λ., Γαληνού Π. 1999, «Πολιτισμικές ταυτότητες: από το τοπικό στο παγκόσμιο;»
[3]- Το σχετικό κείμενο του Eric Hobsbawm αλλά και τεκμηριωμένη απάντηση σε ότι αφορά τις απόψεις του υπάρχουν στο βιβλίο του Γιώργου Κοντογιώργη «Έθνος και «Εκσυγχρονιστική νεοτερικότητα».
[4]- Σωτήρη Ράπτης, Σύγχρονος εθνικισμός και μετεξέλιξη του έθνους-κράτους., Εφημερίδα «Ορεστιάς, 2001
[5]-Antony D. Smith, (The Ethnic Origins of Nations,, Oxford, 1986), (National Identity, Oxford, 1993), (Cultural Foundations of Nations Hierarchy, Covenant and Republic, Blackwell,2008). Δεν είναι πάντως τυχαίο ότι στην Ελλάδα έχει μεταφραστεί μόνο ένα βιβλίο του Smith και σχεδόν όλα του Hobsbawm με αποτέλεσμα το ελληνικό κοινό να μην γνωρίζει τις απόψεις ενός από τους κορυφαίους εθνολόγους στον κόσμο σε ότι αφορά την συνέχεια του ελληνικού έθνους.
[6]- (Κιτρομηλίδης, Προθέσεις και ζητούμενα στην ανάλυση του εθνικισμού - Σχόλιο στην εισήγηση του A.D. Smith,Ίστωρ, Τευχ. 6, σ. 13 - 17, Δεκέμβριος 1993) και (Γιώργος Αγγελόπουλος, Εθνοτικές ομάδες και ταυτότητες ,Περιοδικό Σύγχρονα Θέματα, Tεύχος 63, 1997, σελ. 18 - 25
[7]-Κώστας Ρωμανός, Το πραξικόπημα στην Ελληνική Εκπαίδευση, ΠΑΡΟΝ, 3-6-07
[8]- Το ΒΗΜΑ, 01/06/2008, Κωδικός άρθρου: B15373A462