Τελικά τι είναι ο Ελληνισμός ; Ιδεολόγημα ή μία απλή ιστορική λέξη ;

Ο καθηγητής της Νεοελληνικής και Συγκριτικής Γραμματολογίας Γιώργος Βελούδης σήμερα σε άρθρο του στην Ελευθεροτυπία κάνει μία φαιδρή επίθεση στον Χρήστο Γιανναρά και Κ. Τσιρόπουλο με θέμα τις απόψεις των τελευταίων για τον αφελληνισμό των Ελλήνων. Τους κατηγορεί ότι είναι από αυτούς που ο «Ελληνισμός» έχει μετουσιωθεί από ιστορική έννοια σε ένα ανιστόρητο ιδεολόγημα.

Ξεκινάει με τον ορισμό της λέξης "Ελληνισμός" όπου σωστά αποδίδει ότι η λέξη αυτή ανακαλύφτηκε από τον Γερμανό φιλλέληνα Ιωάννη Γουσταύο Ντρόυζεν για να δηλώσει τον ελληνόφωνο, πολυεθνικό κόσμο της Ανατολής (Αίγυπτος, Συρία, Παλαιστίνη, Μεσοποταμία κ.ά.), που είχε προκύψει μετά τις κατακτήσεις του Μεγάλου Αλεξάνδρου· στην «ελληνιστική εποχή» (οι τρεις αιώνες π.Χ.) «Ελληνισμός» και «ελληνίζειν» σήμαιναν ακριβώς τη «μίμηση» της γλώσσας και του πολιτισμού των Ελλήνων από τους ξένους αυτούς λαούς.

Επειδή είμαι ένας από αυτούς που κατηγορεί ο καθηγητής θα προσπαθήσω να φέρω στοιχεία από τις πηγές που κατανομάζει στο άρθρο του.

Ξεκινάω από το λεξικό του Δημητράκου όπου "Ελληνισμός" είναι "το ελληνίζειν, η μίμησης των ηθών και εθίμων του πολιτισμού γενικώς των Ελλήνων." Εάν ο Κος Βελούδης συμφωνεί με το "αφελληνίζω" τότε θα έπρεπε να συμφωνεί και με την ερμηνεία που δίνει το λεξικό για τον όρο "Ελληνισμός".

Σαφώς όμως ο Κος Βελούδης μάλλον δεν έχει διαβάσει και κυρίως δεν έχει κατανοήσει την φιλοσοφία του Χρήστου Γιανναρά , ο οποίος όμως και χρησιμοποιεί άλλη λέξη για να εκφράσει αυτό το ιδεολόγημα και αυτή είναι η "Ελληνικότητα". Η Ελληνικότητα λοιπόν για τον Χρήστο Γιανναρά είναι συνείδηση, με την πρωτογενή ελληνική σημασία της λέξης: συν­είδηση, σύνολο των «ει­δήσεων», των όσων η ό­ραση εποπτεύει και συ­γκροτεί σε διαυγή ενοείδεια επιγνώσεων. Επιγνώσεων κοινωνούμενου λόγου και Ιστορίας, επομένως ήθους και επιτευγμάτων α­λήθειας (επιστήμης και τέχνης) - αυτό που ήταν πάντοτε η ελληνικότητα πέρα α­πό εθνοφυλετικές ιδιοτέλειες.

Άρα εδώ ο Κος Βελούδης στον καημό του ώστε να κατηγορήσει τον Ελληνισμό σαν ιδεολόγημα του ξέφυγε το αυτονόητο: όταν φιλοσοφώ σημαίνει ότι ξανακάνω κάτι πρόβλημα (Παπανούτσος, Νόμος και Αρετή, σελ 14). Ο Γιανναράς λοιπόν εξετάζει- γυρνώντας στην αρχική τοποθέτηση της λέξης - το βάθος, την μεθοδο προπέλασης και κυρίως την άκρη αναζήτησης. Αυτό κάνει ο Γιανναράς με τις επιφυλλίδες του: φιλοσοφεί μπας και ξυπνήσουμε με το να αρχίσουμε να ποιούμε και να πράττουμε.

Πάμε τώρα ξανά στον "Ελληνισμό". Όπως είναι γνωστό η εθνική ιδεολογία, πολιτική ανακάλυψη της ευρωπαϊκής διανόησης της νεότερης ιστορικής περιόδου, συστηματοποιήθηκε από τον γαλλικό διαφωτισμό και την επανάσταση, και θεμελιώθηκε σε ορισμένους από τους ωραιότερους μύθους που δημιούργησαν ποτέ οι άνθρωποι. Οι εθνικοί μύθοι επιδιώκουν την επιβεβαίωση μιας ιστορικής συνέχειας του πληθυσμού: οι Αγγλοι από τον βασιλιά Αρθούρο και στον αντίποδα οι Σκωτσέζοι με τους δικούς τους πατριαρχικούς αρχηγούς, οι Γάλλοι από τους Γαλάτες, από τους δίδυμους γιους της λύκαινας και τη Ρωμαϊκή αυτοκρατορία οι Ιταλοί, οι Σύριοι από τους Φοίνικες, από τον Μωυσή οι Ισραηλινοί και φυσικά εμείς από τους αρχαίους Ελληνες, φανούς της οικουμένης, κ.ο.κ.

Αυτό που αρνούνται οι "προοδευτικοί σκοταδιστές" τύπου Κου Βελούδα είναι ότι οι αντιγραφές δεν οδηγούν σε επαναστάσεις και δημιουργία εθνών αν δεν υπάρχουν ισχυρότατα εσωτερικά ερείσματα. Το κίνημα του ελληνικού διαφωτισμού, έχοντας αφανείς ρίζες κάπου στον 15ο αιώνα, συστηματοποιεί ως τις αρχές του 19ου αιώνα την ιδέα της εθνικής ταυτότητας για τους πληθυσμούς των πάλαι ποτέ αρχαίων ελληνικών επικρατειών. Και όσο ρευστές ήταν αυτές γεωγραφικά τόσο ρευστός υπήρξε και ο καθορισμός της ελληνικής επικράτειας αργότερα.

Ο μαρξιστής Νίκος Σβορώνος (το οποίο οι σύγχρονοι γραικύλοι τον έχουν σβήσει από τα κείμενα τους επειδή μιλάει για Ελληνισμό) μιλώντας για τον μεσαιωνικό Ελληνισμό σημειώνει χαρακτηριστικά ότι : "οι διαφορές αυτές, που τονίζονται άλλωστε από τον ίδιο τον βυζαντινό Ελληνισμό, ως το σημείο που να ξεχωρίσει ο ίδιος τον εαυτό του από τον αρχαίο, να απαρνηθεί το ίδιο του το όνομα και να διακόψει στη συν­είδηση του την πολιτιστική του συνέχεια, επιβάλλουν βέβαια την ποιοτική διαφοροποίηση του μεσαιωνικού Ελληνισμού από τον αρχαίο (το επίθετο μεσαιωνικός δεν εκφράζει εδώ μόνο μια χρονολογική, αλλά και κάποια ποιοτική διαφορά). Όμως τα στοιχεία της αδιάκοπης πολιτιστικής και ως ένα σημείο της εθνολογικής συνέχει­ας, που, έστω και λανθάνοντα στη συνείδηση του, υπάρ­χουν και δρουν στην πραγματικότητα (το πιο χειροπια­στό είναι η ελληνική γλώσσα), εμποδίζουν να δούμε στον μεσαιωνικό Ελληνισμό έναν νέο λαό, μια καινούργια εθνότητα, άσχετη, ή με κάποια μόνο μακρινή σχέση με τον αρχαίο Ελληνισμό, αλλά μας κάνουν να βλέπουμε σε αυτόν μια νέα φάση του ίδιου λαού, που με την ενηλι­κίωση αλλάζει τη φυσιογνωμία του."(Το Ελληνικό έθνος, γένεση και διαμόρφωση του νέου ελληνισμού, σελ 69).

Η σχολή σκέψης του Κου Βελούδα , ανεξαρτήτως των επιμέρους διαφοροποιήσεών της , αποδέχεται ότι το έθνος αποτελεί τεχνητή κατασκευή ή αναλόγως φαντασιακή πρόσληψη, ένα είδος εμφυτεύματος στο μυαλό των ανθρώπων, και βασικά δημιούργημα του νεότερου κράτους. Ως εκ τούτου, το ελληνικό έθνος εγγράφεται στην προοπτική αυτή: δεν υπήρχε ελληνικό έθνος πριν από το νεοελληνικό κράτος. Το κράτος αυτό δημιούργησε το ελληνικό έθνος.

Η άλλη γραμμή σκέψης είναι αυτή που μιλάει για την γέννεση εθνών μέσω διαφόρων εθνοτικών κοινοτήτων(etnhie) αλλά με σταθερή εθνική ταυτότητα. Οι εθνοτικές κοινότητες δεν συγκροτούνται βάσει γραμμών βιολογικής καταγωγής αλλά από την αίσθηση της συνέχειας, της κοινής μνήμης και του συλλογικού πεπρωμένου, δηλαδή βάσει γραμμών πολιτισμικής συγγένειας οι οποίες ενσωματώνονται στους ιδιαίτερους μύθους, τις μνήμες, τα σύμβολα και τις αξίες που διατηρεί μια δεδομένη πληθυσμιακή πολιτισμική μονάδα. Υπό αυτή την έννοια, μεγάλο μέρος από τη διασωθείσα κληρονομιά της αρχαίας Ελλάδας πράγματι διαφυλάχτηκε ή αναβίωσε. Ακόμα και κατά την περίοδο των σλαβικών μεταναστεύσεων, στην Ιωνία και κυρίως στην Κωνσταντινούπολη σημειώθηκε μια αυξανόμενη έμφαση στην ελληνική γλώσσα, φιλοσοφία και λογοτεχνία και μια στροφή προς τα κλασικά μοντέλα σκέψης και μάθησης. Παρόμοιες «ελληνικές αναγεννήσεις» επανεμφανίστηκαν τον 10ο και τον 14ο αιώνα αλλά και μετέπειτα, προωθώντας σημαντικά την αίσθηση της πολιτισμικής συγγένειας με την αρχαία Ελλάδα και την κλασική της κληρονομιά.(Anthony Smith, National Identity, σελ 50)

Η ελληνική ταυτότητα αποτελεί μία σταθερά που συγκροτείται ήδη κατά τους κρητομυκηναϊκούς χρόνους και εξελίσσεται μεταλλασσόμενη αδιάκοπα έως τη σύγχρονη εποχή. Για να γίνει κατανοητή η προσέγγιση αυτή της ελληνικής ταυτότητας πρέπει να ανατρέξουμε για λίγο στη φύση της ελληνικής κοινωνίας. Κεντρική υπόθεση εργασίας αποτελεί η παραδοχή ότι ο ελληνισμός συγκροτήθηκε πολιτικά ως κοσμοσύστημα, με γνώμονα τη θεμελιώδη κοινωνία της μικρής κλίμακας της πόλης και εντέλει σε ανθρωποκεντρικές βάσεις.(Γιώργος Κοντογιώργης, Ο Ελληνισμός ως έθνος κοσμοσύστημα).

Το άμεσο εθνικό παρελθόν στην πνευματική μας ιστορία διαγράφεται και αφελληνίζεται με μια φοβερή για τις συνέπειες της μονοκοντυλιά από τους εθνομηδενιστές και τους οπαδούς του διεθνισμού. Η Ελλάδα βρίσκεται ανάμεσα σε δυο μεγάλους πολιτισμικούς όγκους, που ξεχωρίζουν πάντα, όσο κι αν οι τροπές της ιστορίας τυχαίνει να προκαλέσουν μετατοπίσεις. Η Ανατολή και η Δύση σμίγουν επάνω στα ελληνικά εδάφη, που γίνονται έτσι ένα σταυροδρόμι όπου αδιάκοπα συγκρούονται δυο πρωταρχικές μορφές πολιτισμού. Προγεφύρωμα και του ενός και του άλλου πολιτισμού στις αντίθετες διευθύνσεις τους, ο ελληνικός χώρος δοκιμάσθηκε πολλές φορές από την κατάκτηση. Όμως εκείνο που είναι το δράμα της φυλής μας, είναι και μια από τις δόξες της από την άποψη την πολιτισμική: ο ελληνισμός δέχθηκε με τον τρόπο αυτόν πλούσιες και ποικίλες επιδράσεις, που προκάλεσαν την ιδιοτυπία του. (Κ Δημαράς , Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας)