Απλές Αλήθειες…. για την συνυπευθυνότητα μας στην κατάσταση σήμερα.

Πολλές και μεγάλες αλήθειες έχει αποκαλύψει η πολιτική σκέψη των Αρχαίων Ελλήνων. Δύο απ' αυτές (πού ας φαίνονται άσχετες μεταξύ τους, στο βάθος είναι στενά συνυφασμένες) τις επιβεβαιώνει διαρκώς η θεωρία και η πράξη της συλλογικής ζωής.

Η πρώτη: μόνο σε μιαν ευημερούσα πολιτεία ευημερεί  ο πολίτης.

Η δεύτερη: δίκαιοι πολίτες υπάρχουν μόνο σε δίκαιες πολιτείες.

Μια σύντομη ανάλυση του περιεχομένου τους θά μας πείσει για την ακρίβεια και το βάρος της σημασίας τους.

Η πρώτη επισημαίνει φαινόμενα και νόμους που έχει μεθοδικά μελετήσει και ανασύρει στο φως η νεώτερη οικονομική Επιστήμη. Ώς οικονομική μονάδα το άτομο με τη δραστηριότητα του δεν προσδιορίζει μόνο άλλα και προσδιορίζεται από την οικονομική ζωή (παραγωγικές σχέσεις και όροι κατανομής των αγαθών) της κοινωνίας μέσα στην οποία εργάζεται. Πλούτος δεν είναι να παράγεις ή να θησαυρίζεις πολλά αγαθά, άλλα να τα διοχετεύεις και να τα αξιοποιείς μέσα στην καταναλωτική αγορά. Αυτό όμως σημαίνει ότι οι «άλλοι» είναι ικανοί να τα απορροφήσουν. Έχουν δηλαδή τη δυνατότητα να τα προμηθευτούν (να τα «ανταλλάξουν» με δικά τους προϊόντα — «προϊόν» είναι και η εργασία ως μέσον και μέθοδος παραγωγής) και να τα χρησιμοποιήσουν. Διαφορετικά, ή οικονομική δραστηριότητα φτάνει σε ένα νεκρό σημείο. Προσφέρει, αλλά....

ζήτηση δεν υπάρχει για την προσφορά της. Και με αναπόδραστη αναγκαιότητα καθηλώνεται, στερεύει, νεκρώνεται. Το να «ευπορούν» επομένως οι άλλοι (το καταναλωτικό κοινό), νά είναι δηλαδή ικανοί νά αγοράζουν τα προϊόντα πού παράγω, είναι προϋπόθεση της δικής μου ευπορίας. Η ευημερία μου, σε τελευταία ανάλυση, εξαρτάται από την ευημερία τους.

Σκιαγραφώ με πολύ αδρές γραμμές την κατάσταση, για να δείξω την ουσία του φαινομένου. Στην πραγματικότητα η περιπλοκή των οικονομικών στοιχείων είναι μεγάλη. Άλλα εγώ δεν πρόκειται να κάνω μάθημα πολιτικής οικονομίας απλώς μόνο θέλω να τονίσω έναν όρο και ένα νόμο πού πολύ καλά τούς γνωρίζουν και τούς τηρούν όλες οι εξελιγμένες οικονομικές επιχειρήσεις και οι φωτισμένες πολιτείες. Πρέπει να έχει ο άλλος, για να έχω και εγώ. (Και άλλος εδώ δεν εννοείται μόνο ο συμπολίτης, άλλα και ή χώρα ή οι χώρες με τις όποιες συναλλάσσομαι — η οικονομία σήμερα έχει ξεπεράσει τα κρατικά σύνορα και γίνεται ολοένα πιο οικουμενική). Όχι γιατί δεν μπορώ νά είμαι ασφαλής όταν ο «άλλος» δυστυχεί, αφού οσοδήποτε και αν περιφρουρήσω τα αγαθά μου, τα πειναλέα πλήθη θα παραβιάσουν, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, και θα λεηλατήσουν τις αποθήκες μου. Άλλα γιατί πρέπει να είναι σε θέση να αγοράσουν τα προϊόντα μου. Όσο φτωχαίνουν εκείνοι (από δική μου ή ξένη υπαιτιότητα) τόσο θα στενεύει και ο κύκλος των δικών μου εργασιών, τόσο θα φτωχαίνω δηλαδή και εγώ. Όχι λοιπόν ηθική υποχρέωση, άλλα απλά και καθαρά οικονομικό συμφέρον έχω να ανεβάζω διαρκώς το εισόδημα των «άλλων» (των συμπολιτών μου, ή των χωρών με τις έποΐες συναλλάσσεται ή δική μου) και παράλληλα να υψώνω το βιοτικό τους επίπεδο, την παιδεία, τον πολιτισμό τους, για να αξιοποιούνται τα προϊόντα μου και να συντηρείται η οικονομική -μου δραστηριότητα. Ώστε όχι μόνο έγκλημα, άλλα και λάθος θανάσιμο είναι για τούς «έχοντας» να υποχρεώνουν τους «μη έχοντας» σε στερήσεις (με μέτρα πολιτικά). Αυτή η πλεονεξία θα στραφεί αργά ή γρήγορα εναντίον τους. Και θα νεκρώσει την οικονομική τους δραστηριότητα, θα εξαφανίσει τον πλούτο τους.

Αύτη είναι η μια αλήθεια:

το άλληλέγγυον των μελών μιας κοινωνίας (μικρής - «εθνικής», ή μεγάλης - «διεθνικής») στην οικονομική ζωή.

Η άλλη είναι το συνυπεύθυνο των μελών κάθε πολιτικά συγκροτημένης (μικρής πάλι ή μεγάλης) ομάδας ατόμων ή λαών στήν ηθική ζωή.

Όταν ο Πλάτων στην «Πολιτεία» του για να προσδιορίσει την έννοια του δικαίου άνθρωπου, διερευνά με μακράν ανάλυση τα χαρακτηριστικά της δίκαιης πόλης, θέλει να επισημάνει κάτι περισσότερο καί βαθύτερο από μια μεθοδολογική αρχή. Υπαινίσσεται ότι είναι  αδύνατον να βρούμε τον δίκαιο πολίτη σε μιαν άδικη πολιτεία. Εφόσον ζει μέσα στην πολιτεία, ο καθένας μας (είτε το θέλει είτε όχι, είτε το παραδέχεται είτε όχι) μετέχει στα έργα της και υπέχει ευθύνη για τις πράξεις της. Ακόμη και σ' εκείνα τα έργα ή για κείνες τις πράξεις της Εξουσίας και των οργάνων της, όπου δεν έχει κληθεί ή δεν του έχει επιτραπεί να αναλάβει πρωτοβουλία ή απλώς να συνεργήσει. Αυτό, φυσικά, ισχύει πολύ περισσότερο, ή κατά κύριο λόγο, στις δημοκρατούμενες πολιτείες —άλλα εφαρμόζεται και σε κάθε μορφή πολιτείας, κατά το μέτρο πού η βούληση των μελών προσδιορίζει τη βούληση του συνόλου και εκφράζεται διαμέσου της. Όταν λοιπόν αδικεί μια πολιτεία (είτε στδ εσωτερικό απέναντι των δικών της πολιτών, είτε στό εξωτερικό απέναντι άλλων πολιτειών), ο πολίτης δεν μπορεί να πει: δεν ερωτήθηκα ή δεν έχω συμπράξει στην επιβουλή, και επομένως η «δικαιοσύνη» μου μένει άθικτη από την «αδικία» πού έγινε —τόσο περισσότερο μάλιστα όσο από τη «φύση των πραγμάτων» δεν είναι δυνατόν ούτε να παρακολουθώ τα θέματα ούτε να γνωρίζω το βάθος τους. Γιατί πραγματικά καί ή δική του αρετή αναιρείται με τις άδικες πράξεις τής πολιτείας, στην οποία ανήκει, αφού δεν αντιδρά στο κακό με θάρρος καί αποφασιστικότητα. Με τη νομοθετική Εξουσία που πλανάται, με την Εκτελεστική Εξουσία πού βιαιοπραγεί, με τη δικαστική Εξουσία πού ολιγωρεί —πλανάται, βιαιοπραγεί και ολιγωρεί ο κάθε πολίτης, μικρός ή μεγάλος, ισχυρός ή ανίσχυρος, ασήμαντος ή σημαντικός— εφόσον δεν εξεγείρεται από την αδικία τής Πολιτείας καί των οργάνων της και δεν αγωνίζεται να επανορθώσει (τουλάχιστο) το κακό πού δεν μπόρεσε να προλάβει, και να τιμωρήσει τους δράστες του.

Τούτο το «συνυπεύθυνο» στη σφαίρα τής πολιτικής ζωής ενοχλεί συνήθως τούς ανθρώπους της εποχής μας. Σκανδαλίζονται από την ιδέα ότι είναι τάχα τόσο συνυφασμένος ο πολίτης με το σώμα της Πολιτείας, ώστε υπέχει εξίσου με τα όργανα της τις ευθύνες για προαιρέσεις ή για πράξεις, στις οποίες ο ίδιος ούτε είχε ούτε μπορούσε να έχει τήν παραμικρή συμμετοχή. Η ενόχληση είναι ευεξήγητη. Έχει χαλαρωθεί σήμερα ο δεσμός μας με την Πολιτεία, όχι ο «νομικός», άλλα ο «ψυχικός». Και έχει επίσης αμβλυνθεί το αίσθημα της ευθύνης, η ηθική μας ευαισθησία. Η δημοκρατία στους χρόνους μας περνάει μια βαθειά, σοβαρή και επικίνδυνη κρίση. Οι «εξελίξεις» —όπως τις λέμε— οι κοινωνικές έχουν μετατρέψει το πλήθος των πολιτών σε μάζα συνθλιβόμενων από τη φτώχεια ή διψαλέων για απολαύσεις ανθρώπων πού αφήνονται παθητικά να κυβερνηθούν από επιτήδειους δημοκόπους. Δεν αισθανόμαστε πια την Πολιτεία μέσα μας, ως παρούσα, δρώσα δύναμη, ούτε τον εαυτό μας μέσα στην Πολιτεία, ως αναπόσπαστο, οργανικό μέλος της. Οι μεταξύ μας σχέσεις έγιναν πολύ χαλαρές. Τα καθήκοντα μας απέναντι του «συνόλου» σε καιρούς ειρηνικούς τα «ξοφλούμε» ψηφίζοντας τους άρχοντες και πληρώνοντας τούς φόρους. «Δεν ασχολούμαι» έλεγε κάποτε ένας Βρετανός επιχειρηματίας « με την πολιτική, παρά μόνο με τις δουλειές μου». -—«Και δεν ανησυχείτε ούτε για τον πόλεμο πού κινδυνεύομε να έχομε;» —«Όχι. Πληρώνομε αρκετά τούς διπλωμάτες μας για να τον προλάβουν και τούς στρατηγούς μας για να τον κερδίσουν, όταν γίνει αναπόφευκτος»... Άλλη τόση άμβλυνση έχει πάθει και η ηθική μας ευαισθησία στο κεφάλαιο των ευθυνών ενγένει και ιδιαίτερα των πολιτικών ευθυνών. «Δεν έβαλα το χέρι μου στο κακό πού έγινε' γιατί να θεωρηθώ υπαίτιος;» Η τακτική του Πιλάτου: για να ησυχάσαμε τη συνείδηση μας, κάνομε μια απόπειρα να εμποδίσαμε το αδίκημα ή να το επανορθώσουμε μετά την εκτέλεση του, όταν φυσικά περιέλθει κατά κάποιο τρόπο στη γνώση μας εάν δεν το κατορθώσομε, ούτε ντροπή ούτε εξέγερση αισθανόμαστε —νίβομε τα χέρια μας και προσγράφομε την ευθύνη σ' εκείνους πού επωφελούνται από την ασυγκινησία ή την ατολμία μας και ασχημονούν κατά της Αρετής και του Νόμου...

Είναι δυνατόν να θεωρηθούμε ακέραιοι πολίτες και ηθικοί άνθρωποι, εάν με τόσην αδιαφορία και οκνηρία αντιμετωπίζομε το πολιτικό καί το ηθικό μας χρέος;

Όταν επιτρέπομαι στην Πολιτεία (στους θεσμούς, στις αρχές, στα όργανα τους) να αδικεί ή όταν ανεχόμαστε τις αδικοπραγίες της επειδή τάχα δεν γίνονται σ' εμάς τους ίδιους, πως μπορούμε να πιστεύομε στη «δικαιοσύνη» μας;

Η αδικία που διαπράττεται από τους ταγούς της γίνεται εξ ονόματος όλων των πολιτών. Είναι λοιπόν καί δική μας. Και απάνω μας πέφτει (είτε το παραδεχόμαστε είτε όχι) η ευθύνη και η ντροπή της.

Ευάγγελος Παπανούτσος

Απλές Αλήθειες

Νόμος  και Αρετή, σελ 221-230

Εκδόσεις Δωδώνη. 1974