Η Έδεσσα κατά τον 17ο αιώνα σύμφωνα με τον Εβλιγιά Τσελεμπή

Η περιγραφή των Βοδενών, όπως ονομάζει ο Εβλιγιά την Έδεσσα, είναι αρκετά λεπτομερής. Ιδιαίτερη εντύπωση έκαναν στον Εβλιγιά οι διάφοροι εξοχικοί τόποι της πόλης. Ο Εβλιγιά βρήκε εύκολα μία δεύτερη ονομασία, πού να χαρακτηρίζει την Έδεσσα. Η αφθονία των νερών στην πόλη πρέπει να του ενέπνευσε την αραβοπερσική έκφραση «dar-i ma» («χώρα του νερού»). Τη λέξη «Βοδενά» ο Εβλιγιά τη θεωρεί «λατινική», δηλ. βλάχικη.

Η Έδεσσα με τις δώδεκα συνοικίες της ήταν κι αυτή γεμάτη από Τούρκους. Εννέα συνοικίες της ήταν μουσουλμανικές και τρεις χριστιανικές με την πλειοψηφία να είναι Έλληνες. Εβραίοι, όπως δηλώνει ο Τούρκος συγγραφέας, δεν επιτρεπόταν να κατοικούν μέσα στην Έδεσσα. Ο Εβλιγιά λέγει πως η πόλη είχε 1.060 σπίτια, ο αριθμός όμως πρέπει να θεωρηθεί συμβατικός όπως λέει ο Δημητριάδης. Στην πόλη η παρουσία των Ελλήνων ήταν αισθητή. Ο Εβλιγιά μιλά για τις όμορφες Ελληνίδες, πού πολλοί πρόκριτοι πήραν για γυναίκες τους, για τις καλογριές και τους καλόγερους πού είδε να τριγυρνούν στην πόλη, για τους χορούς των Ελλήνων σε ορισμένη τοποθεσία. Χαρακτηριστικό απόσπασμα πάντως είναι ο τρόπος εξισλαμισμού που εξιστορεί το Τούρκος περιηγητής. Τελειώνοντας  σημειώνω  ότι ο Εβλιγιά Τσελεμπί στην Δυτική και Κεντρική  Μακεδονία συνάντησε Χριστιανούς Λατίνους (Βλάχους), Σέρβους, Έλληνες , Βούλγαρους  και  Αλβανούς.

Ας απολαύσουμε την περιγραφή επισημαίνοντας ότι είναι από το βιβλίο του Βασίλη Δημητριάδη «Η κεντρική και Δυτική Μακεδονία κατά τον Εβλιγιά Τσελεμπή», εκδόσεως ΕΜΣ, 1973 και ότι οι παραπομπές που υπάρχουν είναι ακόμα πιο ενδιαφέρουσες(είναι σχεδόν τριπλάσιες σε υλικό) από το ίδιο το κείμενο που ακολουθεί:

ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΧΩΡΑΣ ΤΟΥ ΝΕΡΟΥ (DAR-1 ΜΑ'), ΔΗΛΑΔΗ ΤΟΥ ΚΑΣΤΡΟΥ ΤΩΝ ΒΟΔΕΝΩΝ (VODINA)

Στη «λατινική» γλώσσα Βοδενά σημαίνει «νερό». Επειδή το νερό της πόλης αυτής είναι υπερβολικά άφθονο, η «λατινική» φυλή την ονόμασε Βοδενά. Αυτός που την έχτισε είναι ο [ ], από τους Σέρβους βασιλιάδες. Το έτος [        ] την κατέλαβε ο Γαζή Έβρενός. Την πήρε βίαια με το σπαθί  τών κατακτήσεων από τά χέρια τών Ελλήνων(Rum), τών Σέρβων, των Βουλ-γάρ(ον και τών «Λατίνων».

Είναι καζάς που υπάγεται στο σαντζάκι της Θεσσαλονίκης, τον εγιαλετίου της Ρούμελης, με [μισθό τον καδή] 150 άσπρα [την ημέρα]. Ο ναχιγιές της έχει [ J χωριά. Έχει αντιπρόσωπο τον κεχαγιά [των σπαχήδων] ( sipah kethuda yeri), σερντάρη των γενιτσάρων(yeniceri serdari), κάτοχο ζεαμετίου έναν αγά που ονομάζεται Τσανακτση-Ζαντέ, κεχαγιά της πόλης(sehir  kethudasi) και σούμπαση (subasi). Δεν έχει φρούραρχο (didzar), ούτε φρουρούς. Έχει πολλούς μεγάλους προύχοντες (ayan). Το κάστρο της, στην άκρη ενός απόκρημνου βράχου, ήταν, όπως λένε, ένα κάστρο δυσπρόσιτο και δυνατό,  μετά την κατάκτηση του το γκρέμισαν, οι πύργοι του όμως φαίνονται καθαρά εδώ κι εκεί.

Η πόλη βρίσκεται επάνω στην άκρη του βράχου εκείνου, σε μια εκτεταμένη πεδιάδα με αμπέλια, κήπους και αναρίθμητες πηγές με ζωογόνο τρεχούμενο νερό. Συνολικά έχει δώδεκα συνοικίες. Την πόλη τη στολίζουν εννέα μουσουλμανικές συνοικίες και τρεις συνοικίες άπιστων. Δεν υπάρχουν καθόλου Εβραίοι. Υπάρχουν όμως πάρα πολλοί άπιστοι Έλληνες (Rum). Γι αυτό στην πόλη αυτή Εβραίοι δεν κατοικούν. Στα χέρια των Ελλήνων υπάρχουν χάτι-σερίφ, σύμφωνα με τα όποια δεν επιτρέπεται να μείνουν στην πόλη Εβραίοι επί ποινή θανάτου.

Θεάματα αξιοθέατα και παράδοξα: Στα  χέρια επίσης  όλων των  μουσουλμάνων υπάρχουν πολλά χάτι-σερίφ, που σύμφωνα με αυτά, όταν οι μουσουλμάνοι γιορτάζουν την ημέρα τον Μπαϊραμιοϋ, κατά την ώρα της προσευχής [στο τζαμί] ή μετά την προσευχή και την έξοδο των πιστών από το τζαμί, αν ένας άπιστος βγει έξω από την πόρτα του την ήμερα εκείνη της γιορτής, τον σκοτώνουν την ίδια στιγμή. Τώρα όμως, χωρίς να του δώσουν έλεος ή καιρό, τον περιτέμνουν και τον κάνουν μουσουλμάνο. Είναι ένα έξοχο θέαμα. Γιατί κάποτε, ενώ οι μουσουλμάνοι προσεύχονταν στη γιορτή τον Μπαϊραμιού, όλοι οι άπιστοι ξεσηκώθηκαν και πάτησαν τα τζαμιά των μουσουλμάνων. Σκοτώθηκαν πολλοί απ' αυτούς. Δόξα τον Θεό, με την ευλογία της γιορτής του Μπαΐραμιοΰ οι μουσουλμάνοι υπερίσχυσαν και πέρασαν χιλιάδες άπιστους «εκ στόματος ρομφαίας». Έπειτα από αυτό πήραν ένα χάτι-σερίφ από τον σουλτάνο του καιρού εκείνου, τον Γαζή Σουλτάνο Μουράτ Α'. Γι αυτό από τότε οι άπιστοι δεν μπορούν να βγουν έξω από την πόρτα την ημέρα της γιορτής.

Τα όμορφα αγόρια όμως και τα αξιαγάπητα κορίτσια πού είναι θυμωμένα και δυσαρεστημένα με τον πατέρα τους και τη μητέρα τους, για να γίνουν μουσουλμάνοι βγαίνουν έξω από την πόρτα τους και την ίδια στιγμή τα πιάνουν. Κάθε χρόνο χωρίς άλλο 5-10 από αυτά τα κάνουν μουσουλμάνους με  αυτό τον τρόπο. Τα παιδιά γίνονται έτσι μουσουλμάνοι με μεγάλο σεβασμό και τιμή. Τα ανεβάζουν επάνω σε άλογα και ντυμένα με διάφορα πολύτιμα ενδύματα, με μεγάλη πομπή και με στρατιωτικές μουσικές πού παίζουν τα περιφέρουν στην πόλη. Βέβαια οι προύχοντες προσφέρουν σε αυτά άφθονα δώρα και τιμές. Την τρίτη μέρα της γιορτής, έπειτα από τις πομπές, τα περιτέμνουν στο σπίτι του σεϊχουλισλάμη με φωταψίες και τα κάνουν οικογενειάρχες. Είναι μια περίεργη και ευχάριστη συνήθεια.

Συνολικά υπάρχουν στην πόλη 1.060 σπίτια, που ευημερούν και τη στολίζουν, σκεπασμένα από πάνω ως κάτω με κόκκινα κεραμίδια στο χρώμα τον ρουμπινιού, δίπατα, χτισμένα με πέτρα, με εκτεταμένα αμπέλια και κήπους. Σε κάθε σπίτι γυρίζει ακατάπαυστα ένας μύλος όμοιος μέ την πηγή της ζωής. Τα νερά πού τρέχουν διανέμονται και χωρίζονται σε πίδακες, δεξαμενές και σιντριβάνια και μετά πηγαίνουν προς τα κάτω, στά βυρσοδεψεία.

Κάτω από εδώ, στην άκρη τής πόλης, από βράχους πού υψώνουν την κορυφή τους ως την άκρη του ουρανού, χύνονται νερά σαν την παραδεισένια πηγή Σελσεμπίλ, υψηλά όσο τρεις μιναρέδες του Σουλεϊμανιγιέ. Αποτελούν ένα αξιοπρόσεκτο, υποδειγματικό θέαμα. Καθώς πέφτουν οι κεραυνοί όλων των ρευμάτων των πηγών, φαίνονται στα αυτιά των ανθρώπων σαν βροντές. Όλα τα νερά χύνονται στον ποταμό Βαρδάρη.

Συνολικά υπάρχουν [ ] τζαμιά για τούς ευσεβείς πιστούς. Πρώτα το τζαμί του σουλτάνου [       ] Χάν είναι ένας τόπος λατρείας αρχαίου τύπου. Η επιγραφή σε γραφή celi επάνω από την πόρτα τον τζαμιού του Χοσρέβ

Eφέντη είναι ή έξης:

«Το έχτισε i Καδής Χοσρέβ Έφέντη,

ό Θεός ας απομακρύνει κάθε πίκρα απ' αυτόν. Τί υψηλός

[κι ευχάριστος τόπος!

O Θεός ας τό δεχθή, ωραίο έγινε. Είπαν το χρονόγραμμά του: ‘τό ωραίο αυτό δίστιχο. Έτος 1010».

Υπάρχει ακόμη το τζάμι τοΥ Νονρεντιν Εφέντη, τό Νέο (Yeni) τζαμί, το τζάμι του Χασάν Αγά, το τζαμί τής συνοικίας του Τεκέ, της Πέρα Άκρης (Ote Yaka), της συνοικίας Γινέ, του Ζαφέρ Αγά. Εκτός από αυτά υπάρχουν συνολικά και έντεκα μικρά συνοικιακά τεμένη.

Στην πόλη αύτη δεν υπάρχουν  καθόλου κτίσματα με μολυβένια σκεπή. Όλα  είναι φιλανθρωπικά ιδρύματα, σκεπασμένα με κεραμίδια, που ευημερούν. Υπάρχουν συνολικά ένας μεντρεσές ιεροσπουδαστών και τέσσερα σχολεία ευγενή και ορθόδοξα. Υπάρχουν όλο κι όλο δύο τεκέδες δερβίσηδων, πού είναι γνωστοί ως συνοικία του Τεκέ. Υπάρχει ένα λουτρό, άνεση τής ψυχής τών λουομένων. Το νερό του είναι άφθονο. Υπάρχουν συνολικά δέκα μικρά και μεγάλα χάνια για ξένους, όλα μέ κεραμίδια. Υπάρχουν τριακόσια μικρά καταστήματα τεχνιτών. Από παλιά δεν έχει μπεζεστένι. Υπάρχει μόνο ένα πτωχοκομείο, με Άφθονα αγαθά για όλους, πλούσιους, φτωχούς και ευγενείς, χριστιανούς καΐ πυρολάτρες. Ιδρυτής του είναι ο μακαρίτης Χοσρέβ Έφέντη.  Είναι ένα περίεργο, μεγάλο  φιλανθρωπικό ίδρυμα.

Εβδομήντα νερόμυλοι υπάρχουν συνολικά για λεπτό αλεύρι, μέ εξαιρετικά άφθονο νερό. Μέσα σε όλα τά σπίτια υπάρχουν εκατοντάδες μικροί μύλοι, γιατί σε κάθε σπίτι υπάρχουν ένα ή δύο ρυάκια. Όλοι οί κεντρικοί δρόμοι είναι στρωμένοι με καλντερίμι, επάνω τους τρέχουν καθαρά νερά. Μέσα η πόλη είναι ολόκληρη [στρωμένη με] καθαρό καλντερίμι, ώστε ποτέ δεν υπάρχει ούτε ίχνος από αγκάθια, σκόνες και ακαθαρσίες. Συνολικά σε δέκα μέρη μέσα στην πόλη αυτή κυλούν νερά προς τα κάτω σε ύψος τριών μιναρέδων, από βράχους που φτάνουν ως την άκρη του ουρανού. Εκεί υπάρχουν μύλοι, αμπέλια και κήποι. Με λίγα λόγια όμοια με την αξιαγάπητη αυτή πόλη ίσως να είναι στην Αραβία ή Δαμασκός, ή αρωματισμένη σαν παράδεισος, το κλίμα της ίσως να είναι ευχάριστο σαν της πόλης Καραμάν - Έρεγλισί κοντά στην πόλη του Ικονίου. Τα όμορφα αγόρια και κορίτσια της είναι υπερβολικά πολλά. Υπάρχουν Ελληνοπούλες (Rum kizlari) και νεραϊδόκορμες γυναίκες με το όνομα Κεράτσα (Keraste), που είναι καταπληκτικές. Ακόμη μερικοί μεγάλοι προύχοντες ερωτεύθηκαν και πήραν με γάμο άπιστες κυρίες. Πολύ περίεργοι φίλοι γίνονται οι άνδρες και οι γυναίκες τους.

Συνολικά υπάρχουν επτά εκκλησίες. Σ' αυτές ακόμα υπάρχουν κατά τη λανθασμένη πίστη τους για τον Ιησού κόρες λαμπερές σαν άστρα, πού έμειναν παρθένες και που ή καθεμιά τους είναι σαν ήλιος. Υπάρχουν και νεραϊδόμορφα, ελκυστικά καλογεράκια, που το καθένα τους είναι ένα είδος ομορφιάς, τέλεια στην όψη, με μάτια αντιλόπης, γλυκόλαλα, άπιστα και άγουρα, ένα είδος νεραϊδόκορμο και αγγελόμορφο, γιοι μάγων απίστων καθώς περνούν τη ζωή τους στα μοναστήρια απασχολημένοι με την ειδωλολατρία τους, στο μυαλό έρχονται αυτοί οι στίχοι:

Το τρυφερό μου είδωλο ζητά να το λατρεύουν νύχτα και μέρα Θεέ μου, Θεέ μου, τί  θρησκεία είναι αυτή, έγινε απαραίτητο

[νά προσκυνά κανείς το είδωλο.

Το ιδιαίτερο γλωσσικό ιδίωμα των κατοίκων της πόλης μοιάζει πάρα πολύ με το ελληνικό (rum) γλωσσικό ιδίωμα π.χ. σε κάθε τους φράση επαναλαμβάνουν λέξεις όπως «varmisik, gelmisik, verrnifik, almisik, yemisik». Με λίγα λόγια χρησιμοποιούν πολύ την κατάληξη -sik.

Όλος ο λαός αγαπά τις διασκεδάσεις και του αρέσει να τον βλέπουν και να βλέπει. Κάθε μέρα διασκεδάζουν και σ έναν άλλο εξοχικό περίπατο. Συνολικά υπάρχουν σαράντα τόποι για περίπατο. Πρώτα υπάρχει μέσα στην πόλη μια αξιοθαύμαστη  και περίεργη κοιλάδα με το όνομα «Κοιλάδα της Γέφυρας», γεμάτη πρασινάδα και τουλίπες, τόπος για περίπατο, που έχει κοσμηθεί με εκατοντάδες διάφορα δέντρα: σκιερά πλατάνια, λευκές, κλαίουσες ιτιές, φτελιές και μοσχομύριστες φλαμουριές, πού το ύψος τους φτάνει ως την κορυφή του ουρανού. Από τήν προστατευτική τους σκιά ο ήλιος δεν έχει καμιά επίδραση στό έδαφος. Το έδαφος είναι καταπράσινο σαν βελούδο της Έδεσσας. Οι όχθες των ρυακιών με τα ζωογόνα νερά πού κυλούν έχουν στολισθή άπ' άκρη σ άκρη με κιόσκια καί καθίσματα αναπαυτικά κι έχουν κοσμηθή με μαγειρεία καί σούβλες για ψητό κρέας. Στις διχάλες κάθε πανύψηλου δέντρου τολμηροί νέοι έχουν τοποθετήσει κούνιες, οί αγαπημένοι τεντώνουν τα λουριά και κουνιούνται. Στο ευχάριστο αυτό λιβάδι βρίσκονται άφθονα πλήθη νύχτα και μέρα. Όλοι συζητούν εγκάρδια με τους ομοίους τους και οι νέοι διασκεδάζουν εδώ κι εκεί γεμάτοι πόθο για τους αγαπημένους τους. Γιατί αυτή η γεμάτη με ευτυχία κοιλάδα βρίσκεται μέσα στην πόλη.

Ο τόπος για περίπατο «το Κάστρο του Παπά»: Και αυτός βρίσκεται μέσα στην πόλη. Κάτω στα πόδια του βρίσκεται ή πεδιάδα τής Βέροιας και ή πεδιάδα τοϋ Βαρδάρη, είναι ένα παραδεισένιο περίπτερο, αξιοθέατο καί υποδειγματικό.

Ο τόπος για περίπατο του Νέου Κεφαλαριού: Καί αυτός είναι ένας επίγειος παράδεισος, με λουλούδια και ζωογόνα νερά μέσα σε ψηλά δέντρα.

Το «Κιόσκι του Αλί Μπέη»:  Όσο ο αφιερωτής του ζούσε, οργάνωνε κάθε Παρασκευή μιά διασκέδαση μεγάλη. Είναι ένα μέρος γιά κουβέντα εγκάρδια.

Το «Κιόσκι μέ τις Κούνιες»: Και αιδώ υπάρχουν κούνιες σε εκατοντάδες σκιερά πλατάνια.

Το «Κιόσκι του Μποστανιού»: Εδώ περισσότερο συγκεντρώνονται οι άπιστοι Έλληνες (Rum) και διασκεδάζουν με χορούς (hora).

Ο τόπος για περίπατο «Βρύση του Χουσάμ Έφέντη»: Και αυτός είναι ένας παραδεισένιος κήπος, ένας τόπος για βραδινούς περιπάτους. Εκτός από τους τόπους αυτούς για περίπατο πού σημειώσαμε, υπάρχουν και πολλοί άλλοι επιθυμητοί τόποι. Αυτοί είναι όμως όσους είδα εγώ ο φτωχός.

Από τα αξιέπαινα πράγματα της πόλης αυτής είναι τα ζωογόνα νερά της και οι τζιτζιφιές στα αμπέλια και στους κήπους της, πού στολίζουν τον κόσμο, τά τζίτζιφα με το κουκούτσι είναι φημισμένα. Αξιέπαινες είναι κι οι γούνες από νεογέννητα μαύρα κατσίκια [       ].

Οι τόποι προσκυνήματος της πόλης των Βοδενών: Πρώτα του Ουβείς Έφέντη από το μεγάλο μάλλινο ρούχο του (η αγιότητα ας είναι επάνω του).

Ο τόπος προσκυνήματος του Μπαϊκούς Μπαμπά: Επειδή δεν έβγαινε ποτέ έξω από το κελί του και όλοι οι προύχοντες του βιλαετίου έρχονταν στα πόδια του για να τους χαρίσει τη σπάνια ευλογία του, τον ονόμασαν Μπαμπά -Κουκουβάγια (Baykus Baba)(το έλεος τον Θεού ας είναι μαζί του).

O τόπος προσκυνήματος της Κυρα-Μάνας Rabia Adeviye: Ήταν μιά σεμνή, ασκητική κυρία, πού τη νύχτα αγρυπνούσε και την ημέρα νήστευε στο κελί της [       ].

Αφού τριγύρισα και παρατήρησα και την πόλη αυτή, αποχαιρέτησα όλους τους φίλους, κατέβηκα δύο ώρες προς την κατεύθυνση του kible και προχώρησα οκτώ ώρες.