Οι καθηγητές Μ. Χατζόπουλος και J.Hall για την ταυτότητα των αρχαίων Μακεδόνων*

Στην ανακοίνωση μου στο τελευταίο συμπόσιο για την Αρχαία Μακεδονία σχετικά με το χαρακτήρα της προγονικής γλώσσας των Μακεδόνων, επέστησα την προσοχή στο γεγονός ότι δεν ισχυριζόμουν πως θα κόμιζα λύση στο αμφιλεγόμενο ζήτημα της «εθνικότητας» («nationality») των αρχαίων Μακεδόνων, όχι μόνον επειδή η γλώσσα είναι στην καλύτερη περίπτωση ένα μόνο από τα πολλά στοιχεία που συμβάλλουν στη διαμόρφωση ομαδικής ταυτότητας, αλλά επίσης —και κυρίως— επειδή η συζήτηση αυτή προϋπέθετε να δοθεί προηγουμένως απάντηση στο ερώτημα της φύσης της «εθνικότητας» («nationality») στην αρχαία Ελλάδα, εφόσον φυσικά το ερώτημα αυτό διατυπωθεί σωστά και επιδέχεται ουσιαστική απάντηση.[1] Στα χρόνια που ακολούθησαν, οι «εθνοφυλετικές» σπουδές, όπως ονομάζονται σήμερα,[2] γνώρισαν, ιδίως στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού, τεράστια επιτυχία, η οποία θα μπορούσε να συγκριθεί μόνο με εκείνη μιας άλλης επινόησης του Νέου Κόσμου, των σπουδών «φύλου».[3]

Μεταξύ των πρόσφατων δημοσιεύσεων σχετικά με το θέμα αυτό, το συλλογικό έργο Ancient Perceptions of Greek Ethnicity (Cambridge, Mass. και Λονδίνο, 2001), υπό την επιμέλεια του Irad Malkin, ξεχωρίζει για την ακαδημαϊκή του ποιότητα. Αρκετές από τις συνεισφορές που περιλαμβάνονται σε αυτό, και ιδίως τα μέρη «Introduction» και «Greek Ambiguities: Between "Ancient Hellas" and "Barbarian Epirus"» του ίδιου του Irad Malkin και «Contested Ethnicities: Perceptions of Macedonia within Evolving Definitions of Greek Ethnicity» του Jonathan Hall, ικανοποιούν σε μεγάλο βαθμό την προϋπόθεση που είχα θέσει, δηλαδή την προηγούμενη διερεύνηση της φύσης της ελληνικής «εθνικότητας» («nationality»). Παρότι ο κομφορμισμός των περισσότερων συγγραφέων που υιοθετούν χωρίς επιφύλαξη την «πολιτικά ορθή» αντιουσιοκρατική άποψη, η οποία ανάγει τις ομαδικές ταυτότητες σε απλές επινοήσεις που έχουν απλώς ρητορική υπόσταση, πρέπει να αντιμετωπίζεται με κάποια επιφυλακτικότητα,[4] το αποτέλεσμα είναι εντυπωσιακό, και το κείμενο του Jonathan Hall ιδίως θέτει τις παραμέτρους για την προσέγγιση του ζητήματος της αρχαίας μακεδονικής ταυτότητας, το οποίο μας ενδιαφέρει εδώ.


Ο Hall αμφισβητεί την...
.άποψη ότι η Μακεδονία ήταν περιθωριακή ή περιφερειακή σε σχέση με ένα ελληνικό κέντρο ή πυρήνα, για τον απλούστατο λόγο ότι τέτοιος ελληνικός σκληρός πυρήνας δεν υπήρξε ποτέ, καθώς «η "ελληνικότητα" συγκροτείται από το σύνολο των πολυεστιακών, καταστασιακά περιορισμένων και ενσυνείδητων διαπραγματεύσεων της ταυτότητας, όχι μόνον μεταξύ πόλεων και εθνών, αλλά και στο εσωτερικό αυτών», και επειδή μια τέτοια άποψη «προϋποθέτει έναν διιστορικά στατικό ορισμό της ελληνικότητας».[5]

Όπως ισχυρίζεται αναλυτικότερα στη μονογραφία του,[6] στον 5ο π.Χ. αιώνα, κυρίως ως συνέπεια των Περσικών Πολέμων, ο ορισμός της ελληνικής ταυτότητας εξελίχθηκε από μια «αθροιστική» αποκλειστική επινόηση βασισμένη στην πλασματική καταγωγή από τον επώνυμο Έλληνα και σε κατασκευασμένες γενεαλογίες (οι οποίες μπορεί να μην περιλαμβάνουν όχι μόνον τους Μακεδόνες και τους Μάγνητες, αλλά και άλλες ομάδες όπως τους Αρκάδες ή τους Αιτωλούς) σε μια «αντιθετική» επινόηση, στραμμένη κατά των εξωτερικών ομάδων, υποβιβάζοντας με τον τρόπο αυτό την (πλασματική) κοινότητα αίματος στο ίδιο επίπεδο —εάν όχι σε κατώτερο (βλέπε κατωτέρω)— με το γλωσσολοικό, το θρησκευτικό και το πολιτισμικό κριτήριο. (Από την άποψη αυτή, δεν έχει νόημα να αντιπαραθέτουμε μια υποτιθέμενη συμπαγή, ομοιογενή και αμετάβλητη «ελληνικότητα» στις αμφισβητούμενες ταυτότητες ομάδων όπως οι Αιτωλοί, οι Λοκροί, οι Ακαρνάνες, οι Θεσπρωτοί, οι Μολοσσοί, οι Χάονες, οι Ατιντάνες, οι Παραυαίοι, οι Ορέστες, οι Μακεδόνες.)[7]

Ο Hall προβαίνει σε μια διεισδυτική ανάλυση των μεταβαλλόμενων ορισμών της ελληνικότητας στον Ηρόδοτο, τον Θουκυδίδη και τον Ισοκράτη, τις κύριες πηγές που διαθέτουμε όσον αφορά την εξέλιξη της έννοιας στην κλασική περίοδο. Για τον Θουκυδίδη, ειδικότερα, γράφει ότι, σε αντίθεση με τον Ηρόδοτο, δεν θεωρούσε τους Έλληνες και τους βαρβάρους «ως αμοιβαίως αποκλειόμενες κατηγορίες», αλλά ως «αντίθετους πόλους ενός ενιαίου, γραμμικού συνεχούς».

Έτσι, οι κάτοικοι της βορειοδυτικής Ελλάδας «είναι "βάρβαροι" όχι υπό την έννοια ότι οι πολιτισμοί, τα έθιμα ή η συμπεριφορά τους βρίσκονται σε άμεση, διαμετρική αντίθεση προς τα ελληνικά πρότυπα, αλλά μάλλον υπό την έννοια ότι ο κατά τα φαινόμενα πιο πρωτόγονος τρόπος ζωής τους τους καθιστά Hellenes manques».[8]

Τέλος, όχι μόνον αυτός αλλά και ο I. Malkin στην εισαγωγή του και η Rosalind Thomas στη συνεισφορά της «Ethnicity, Genealogy, and Hellenism in Herodotus», η οποία περιλαμβάνει μια ενότητα σχετική με τους Μακεδόνες, τονίζουν τη σημασία της θρησκείας, ή μάλλον των λατρειών[9] (ιδρύματα τε κοινά και θυσίαι).[10]

Στα συμπεράσματά του, ο J. Hall επιβεβαιώνει τις αμφιβολίες μου όσον αφορά τη δυνατότητα να δοθεί απάντηση στο ερώτημα σχετικά με την «εθνικότητα» («nationality») των αρχαίων Μακεδόνων. «Το ερώτημα κατά πόσον οι Μακεδόνες "ήταν πραγματικά" Έλληνες ή όχι στην αρχαιότητα», γράφει, «είναι τελικά περιττό δεδομένης της μεταβαλλόμενης σημασίας της ελληνικότητας μεταξύ του 6ου και του 4ου π.Χ. αιώνα. Αυτό που δεν μπορούμε να αρνηθούμε, ωστόσο, είναι ότι η πολιτιστική προσαρμογή της ελληνικής ταυτότητας που έκανε την εμφάνισή της τον 4ο αιώνα μπορεί να είχε μείνει ένα επαρχιακό κατασκεύασμα, περιορισμένο στη χερσόνησο των Βαλκανίων, εάν δεν υπήρχαν οι Μακεδόνες».[11]

Αυτή η λεπτά ισορροπημένη κρίση είναι ακόμη πιο αξιέπαινη, εάν λάβουμε υπόψη το γεγονός ότι ο Hall δεν διστάζει ρητά[12] ή έμμεσα να διαφωνήσει[13] με τις απόψεις κύρους που επικρατούν στην αμερικανική ακαδημαϊκή καθεστηκυία τάξη,[14] ή ακόμη και να αναθεωρήσει απόψεις που είχε εκφράσει ο ίδιος στο παρελθόν.[15] Επιπλέον, καταλήγει στην κρίση αυτή μέσω της απλής λογικής και της διαίσθησης, καθώς δεν είχε πρόσβαση σε κρίσιμα αποδεικτικά στοιχεία.

Επιγραφικά δεδομένα κεφαλαιώδους γλωσσολογικού ενδιαφέροντος, τα οποία κατέστησαν διαθέσιμα μόνον μετά το Συνέδριο του Κέντρου Ελληνικών Σπουδών το 1997,[16] και σημαντικές πρόσφατες μονογραφίες και άρθρα τα οποία δεν φαίνεται να ήταν διαθέσιμα στις Ηνωμένες Πολιτείες,[17] θα είχαν παράσχει, εάν ήταν γνωστά, πρόσθετα επιχειρήματα και θα είχαν συμβάλει στην αποφυγή ορισμένων ανακριβειών ήσσονος σημασίας.[18] Ωστόσο, αξίζει να σημειωθεί ότι, παρότι ο Hall[19] συμμερίζεται πλήρως την άποψη του Malkin για την κυρίαρχη σημασία της θρησκείας, και ιδίως των κοινών ιερών και θυσιών,[20] δεν αξιοποιεί μοναδικά στοιχεία των καταλόγων των θεωροδόκων,[21] στους οποίους καταγράφονται με ακρίβεια τα ελληνικά κράτη που επισκέφθηκαν οι θεωροί, οι ιεροί απεσταλμένοι, των πανελληνίων ιερών, καλώντας τα εν λόγω κράτη να συμμετάσχουν μέσω επίσημων αντιπροσωπειών σε θυσίες και αγώνες που τελούνταν στα ιερά.[22]

*Απόσπασμα από άρθρο του Μιλτιάδη Χατζόπουλου με τον τίτλο «Perception of the self and the other»  και δημοσιεύτηκε στο βιβλίο «Μακεδονικές ταυτότητες» των εκδόσεων Πατάκη και Μουσείο Μακεδονικού Αγώνα. H μετάφραση είναι  της κ. Ιουλίας Τσολακίδου από το αγγλικό το οποίο δημοσιεύεται πρωτότυπα στα Πρακτικά του Ζ' Διεθνούς Συμποσίου «Αρχαία Μακεδονία». Πηγές και παραπομπές στο πρωτότυπο αγγλικό κείμενο και στο βιβλίο.