Οι αιτίες της Ελληνικής επαναστάσεως

Του Σπυρίδωνα Τρικούπη

Η πολιτική θέση δύο εθνών, που κατοικούν στον ίδιο τόπο, είναι αδύνατο να διατηρηθεί αμετάβλητη, όταν το κυρίαρχο μένει στάσιμο ενώ το κατακτημένο προοδεύει. Αυτή η πολιτική μεταβολή είναι αναπόφευκτη, αν τα δύο έθνη έχουν διαφορετική καταγωγή, πιστεύουν σε διαφορετική θρησκεία, μιλούν διαφορετική γλώσσα, αποφεύγουν τη μεταξύ τους επιμειξία, αλληλοθεωρούνται βέβηλα και μισούνται.

Αυτή ήταν η μεταξύ Ελλήνων και Τούρκων θέση. Η αργή ή γρήγορη πραγματοποίηση της μεταβολής ήταν θέμα χρόνου και περιστάσεων. Είναι αξιοσημείωτο ότι η Ελλάδα, όταν υποτάχτηκε στους Τούρκους, δεν έπαθε το ίδιο με τα ευρωπαϊκά έθνη που κατακτήθηκαν από βαρβάρους, όπου κατακτητές και κατακτημένοι ταυτίστηκαν υπό την ίδια θρησκεία και την ίδια γλώσσα, και δημιούργησαν με την πάροδο του χρόνου ένα ενιαίο έθνος υπό την ίδια εξουσία. Όταν η Ελλάδα έπεσε στα χέρια των πιστών του Κορανίου, ο...

ισλαμισμός άκμαζε μέχρι φανατισμού, ενώ η ειδωλολατρία των εθνών που διασκορπίστηκαν στην Ευρώπη βρισκόταν σε παρακμή όταν την κατάκτησαν. Για το λόγο αυτό τότε υπερίσχυσε ο χριστιανισμός που ταύτισε νικητές και ηττημένους, ενώ δεν έγινε το ίδιο με τους Έλληνες. Μωαμεθανοί και Έλληνες έμειναν χωρισμένοι στην Ελλάδα και δεν ακολούθησαν τον ίδιο δρόμο κοινωνικής ανάπτυξης. Πραγματικά, οι Τούρκοι δεν έμαθαν και δεν διδάχτηκαν τίποτα από τότε που κυρίευσαν την Ελλάδα• δεν είχαν εμπορικό ή βιομηχανικό πνεύμα και ήταν αμαθείς, υπερόπτες και καταφρονητές των ευρωπαϊκών εξελίξεων, επειδή η αντικοινωνική τους θρησκεία αποτελούσε εμπόδιο στην επικοινωνία με τα ετερόθρησκα έθνη, τα οποία μισούσαν και περιφρονούσαν. Για το λόγο αυτό δε φάνηκαν περισσότερο από τέσσερις ημέρες οι τέσσερις πολύ σημαντικοί αιώνες μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης, οι οποίοι με την αναγέννηση των γραμμάτων και με την πρόοδο των ανθρώπινων γνώσεων έφεραν την Ευρώπη από τη βαρβαρότητα στον πολιτισμό, βελτίωσαν τα πολιτικά της συστήματα, καθιέρωσαν την τακτική στα στρατεύματα και στο ναυτικό της, και έκαναν τον πόλεμο τέχνη στην οποία η καλλιέργεια του νου νικάει τη σωματική δύναμη.

Οι Έλληνες όμως, έστω κι αν υποτάχτηκαν στους νικητές Τούρκους, δεν υποδούλωσαν εντελώς το πνεύμα τους πιστεύοντας σε μια θρησκεία που διδάσκει τις υψηλότερες αρχές και σκοπούς της ανθρώπινης φύσης και βοηθάει στην τελειοποίηση της ανθρώπινης σκέψης, δε σταμάτησαν να διευρύνουν, όσο τους επέτρεπε η σκλαβιά, τον κύκλο των ιδεών τους* καταγόμενοι άλλωστε από μεγάλους προγόνους, των οποίων τα συγγράμματα και τα έργα δεν τους ήταν ποτέ εντελώς άγνωστα, δεν ήταν δυνατό να φανούν ανάξιοι της λαμπρής καταγωγής τους. Παρακινούμενοι από αυτές τις δύο υψηλές αρχές, τη θρησκευτική και τη γενεαλογική, και επωφελούμενοι από τη νωθρότητα, την πνευματική αδιαφορία και την απρονοησία των κατακτητών, ανέπτυσσαν σχέσεις με τα καλλιεργημένα και βιομηχανικά έθνη με τη ναυτιλία τους, που τόσο ταιριάζει με τη γεωγραφική θέση της Ελλάδας, με αποτέλεσμα να πλουτίζουν και να προάγουν τη σκέψη τους. Περισσότερο καλλιεργημένοι οι κατακτημένοι Έλληνες από τους κατακτητές Τούρκους, λόγω της σχέσης τους προς τους Ευρωπαίους και της κλίσης που είχαν για τα γράμματα, ευέλικτοι και ύπουλοι λόγω της πολιτικής τους θέσης, προσεχτικοί και επιτήδειοι να επωφελούνται από τις περιστάσεις, και έχοντας σύμμαχό τους την ανάγκη που αισθάνεται ο ηθικά κατώτερος άνθρωπος για βοήθεια από τον ανώτερο, μπήκαν σιγά σιγά ακόμα και στα συμβούλια των κατακτητών όπου πρόσφεραν υπηρεσίες, μολονότι διαρκώς υποβλέπονταν και κινδύνευαν.

Η αγάπη της ελευθερίας είναι έμφυτη στις καρδιές των ανθρώπων όποτε η κοινωνία δεν δίνει σοβαρές εγγυήσεις, η κοινωνική ζωή γίνεται βαρύς ζυγός. Πολλοί άνθρωποι τότε, προτιμώντας πάνω απ’ όλα την απόκτηση της ελευθερίας τους με κάθε τρόπο, εγκαταλείπουν θεληματικά τη συμβίωσή τους με τους άλλους, τριγυρίζουν μέρα νύχτα σε άγρια μέρη και, για να μπορέσουν να διατηρήσουν τη ζωή και την προσωπική τους ελευθερία, γίνονται επικίνδυνοι για ολόκληρη την κοινωνία. Αυτό το είδος της κοινωνικής ελευθερίας, που επικράτησε στην Ελλάδα μετά την υποδούλωσή της, δημιούργησε μια τάξη ανθρώπων που έγιναν γνωστοί με το όνομα κλέφτες. Η τάξη αυτή ξεχώριζε από τους υπόλοιπους Έλληνες για τον πολεμικό της χαραχτήρα και είχε τα όπλα ως μοναδικό μέσο για τη ζωή, τη δόξα και την ασφάλειά της. Το όνομα όμως του κλέφτη στη νεότερη εποχή, όπως και του ληστή στην αρχαιότητα, όχι μόνο δε θεωρούνταν αισχρό (β) αλλά νομιζόταν και ένδοξο. Τα ονόματα των σημαντικότερων κλεφτών μεταδίδονταν με σεβασμό από τη μια γενιά στην άλλη και η μεγαλύτερη τιμή ήταν τα τραγούδια που έγραφαν γι αυτούς οι νεότεροι, οι οποίοι τους θεωρούσαν μοναδική ελπίδα για τη μελλοντική πολιτική τους αναγέννηση.

Η ύπαρξη της τάξης των κλεφτών, δηλαδή ένοπλων χριστιανών που έβλαπταν τις περιοχές στις οποίες τριγύριζαν και λήστευαν τους κατοίκους τους, είχε αποτέλεσμα τη δημιουργία μιας άλλης παρόμοιας τάξης, των αρματολών, επίσης ένοπλων χριστιανών, τους οποίους χρησιμοποιούσαν οι τουρκικές αρχές για τη φύλαξη των τόπων και των κατοίκων τους από τις άγριες διαθέσεις των κλεφτών. Έτσι πολλαπλασιάζονταν οι ένοπλοι χριστιανοί, που μάθαιναν τις πολεμικές τέχνες και ύψωναν το νου τους πάνω από την κατάσταση της δουλείας όπου βρίσκονταν.

Αλλά και πολλών άλλων μη ένοπλων χριστιανών υψωνόταν ο νους πάνω από τη δουλική κατάστασή τους, λόγω του δημογεροντικού συστήματος που ίσχυε σε ολόκληρη την Ελλάδα, εκτός της Κρήτης, στη διάρκεια της τουρκοκρατίας, χάρη στην αμάθεια, στην τεμπελιά και στην υπεροψία των κατακτητών.

Το σύστημα αυτό, που μπορεί να ονομαστεί ημιαυτονομία, ισχυροποιούσε τους ειρηνικούς προύχοντες πόλεων και χωριών έναντι της τουρκικής εξουσίας και έδινε ζωή κάπως στον τόπο μέσα στον πολιτικό θάνατο που επικρατούσε (γ).

Όποιος παρατηρούσε την υλική και πνευματική βελτίωση του κατακτημένου αλλά προοδεύοντος έθνους απέναντι στους στάσιμους κατακτητές μπορούσε εύκολα να προβλέψει την πολιτική σύγκρουσή τους και τη μεταβολή της τύχης τους. Υπήρξαν μάλιστα και περιστάσεις κατά τις οποίες έγιναν ένοπλες απόπειρες και κινήματα των κατακτημένων εναντίον των κατακτητών για την απελευθέρωσή τους. Οι ενέργειες όμως αυτές όχι μόνο δεν πέτυχαν, αλλά και προξένησαν αμέτρητες συμφορές, γιατί ούτε η πρόοδος των μεν ούτε η στασιμότητα των δε ήταν τέτοιες, ώστε να προκαλέσουν πολιτική μεταβολή εξαιτίας της διανοητικής και της υλικής κατάστασής τους (δ). Όταν πάντως ήρθε το πλήρωμα του χρόνου, δηλαδή ο απαιτούμενος βαθμός της προόδου του ενός και της στασιμότητας του άλλου, τότε ούτε η πλήρης αποτυχία του επαναστατικού κινήματος στις παραδουνάβιες ηγεμονίες ούτε η αποκήρυξη της Ρωσίας ούτε οι απειλές της Ιερής Συμμαχίας ούτε οι τεράστιοι κίνδυνοι ούτε οι κάθε λογής στερήσεις μπόρεσαν να εμποδίσουν την κήρυξη της Ελληνικής Επανάστασης. Γι αυτό, όταν οι καταπιεζόμενοι συναισθάνονται μαζί με τα κακά που παθαίνουν και τη δύναμή τους, η ορμή τους για βελτίωση της κατάστασης στην οποία βρίσκονται γίνεται ασυγκράτητη. Η πολιτική όμως μεταβολή της Ελλάδας προήλθε μάλλον από τη στασιμότητα των Τούρκων παρά από την πρόοδο των Ελλήνων. Η παρατήρηση αυτή έχει μεγάλη σημασία, γιατί είναι η μόνη που μπορεί να εξηγήσει πολλά από τα γεγονότα της Επανάστασης, τα οποία δεν εξηγούνται διαφορετικά ή κινδυνεύουν να παρεξηγηθούν αν θεωρηθούν διαφορετικά.

Αφού λοιπόν ο χρόνος και οι αλλεπάλληλες κατάλληλες περιστάσεις προετοιμάσουν την πολιτική μεταβολή ενός έθνους, τότε χρειάζεται και κάποια αφορμή για να γίνει η πρώτη κίνηση. Την αφορμή αυτή για την πολιτική μεταβολή της Ελλάδας έδωσε η σύσταση της Φιλικής Εταιρείας, της οποίας θα εξετάσουμε τώρα την ίδρυση και την εξέλιξη. Με την εξέταση αυτή, με την οποία αποκαλύπτεται η μυστηριώδης αλήθεια που προκάλεσε τόσο γιγαντιαία αποτελέσματα με τόσο ασήμαντα μέσα, ο μεν ευλαβής θα ανακαλύψει τη θεία επέμβαση, ο δε πολιτικός θα παρατηρήσει ότι μια ασήμαντη αφορμή είναι ικανή να ανατρέψει από τα θεμέλια μια μακρόχρονη εξουσία που δε βασίζεται στη δικαιοσύνη, αλλά βασανίζει και εξουθενώνει τους υπηκόους της.

ΠΗΓΗ: Ιστορία της Ελληνικής Επανάστασης, Λιβάνης 1993, σελ 29-33