Η Διαμόρφωση της Σλαβομακεδονικής Ταυτότητας

Συγγραφέας : Σπυρίδων Σφέτας

Εκδότης : ΒΑΝΙΑΣ

Αν πριν από την πτώση του κομμουνισμού κοινός τό­πος των συζητήσεων των διανοουμένων ήταν η ουσία του σοσιαλισμού και η κριτική τους έφθανε από την απόρριψη του υπαρκτού σοσιαλισμού μέχρι την αμφισβήτηση της ορ­θότητας των απόψεων του Marx, μετά το 1989 το φαινόμε­νο του εθνικισμού δεσπόζει στα ενδιαφέροντα της σύγχρο­νης διανόησης. Οι ανάγκες που επιβάλλει το σύγχρονο παγκοσμιοποιημένο οικονομικό σύστημα και ο νέος λει­τουργικός χαρακτήρας του εθνικού κράτους κατέστησαν ε­πίκαιρη μια νέα προσέγγιση των εννοιών του έθνους, του εθνικισμού, του εθνικού κράτους κλπ. Τα έθνη χαρακτηρί­ζονται ως «φαντασιακές-νοερές κοινότητες» (Anderson), ως υποκατάσταστο των μεσαιωνικών εννοιών της αδελφό­τητας (αδελφοί εν Χριστώ), της εξουσίας (της υποταγής στον Αυτοκράτορα) και του χρόνου (της γραμμικής-τελεο-λογικής αντίληψης για την ιστορία), δεν είναι ο εθνικι­σμός απόρροια του έθνους, αλλά, αντίθετα, η δυναμική του εθνικισμού δημιουργεί το έθνος, το οποίο είναι εφεύρευση των διανοουμένων, κατά κανόνα αποκομμένων από τις μάζες (Hobsbawm), ο εθνικισμός είναι κυρίως χαρακτη­ριστικό της μετάβασης μιας κοινωνίας από αγροτική σε βιομηχανική και εξυπηρετεί επικοινωνιακές ανάγκες (Gellner). Αυτές είναι μερικές από τις περισσότερο προ­βαλλόμενες θεωρίες μετά το 1990.

Καμιά από τις σύγχρονες θεωρίες δεν είναι εκ προοι­μίου απορριπτέα, όσον αφορά την προβληματική στην ο­ποία μας εισάγουν, αλλά καθώς το φαινόμενο του εθνικι­σμού είναι πολύπλοκο και οι ιστορικο-πολιτικο-κοινωνικές συνθήκες διαφέρουν από περιοχή σε περιοχή καμιά δεν μπορεί να διεκδικήσει απόλυτη εγκυρότητα, εφαρμογή και γενίκευση. Ειδικά για το χώρο της Νοτιοανατολικής Ευρώπης θα είχε κανείς πολλές επιφυλάξεις.

Το εθνικό κράτος ως πολιτικό μόρφωμα είναι δημιούρ­γημα του 19ου αιώνα, αλλά τα στοιχεία από τα οποία συ­γκροτείται το έθνος πρέπει να προϋπάρχουν. Γλώσσα, πο­λιτισμική παράδοση, ιστορικές - κρατικές μνήμες, ιστορι­κός χώρος, προσδιοριζόμενος ίσως με αυθαίτερα κριτήρια οριοθέτησης, αλλά με υπαρκτή ιστορική βάση, μυθική πα­ράδοση, αλλά με ιστορικό πυρήνα, είναι μερικά βασικά συ­στατικά που τονίζονται για να δημιουργηθεί η αίσθηση μιας συλλογικής οντότητας. Ο απώτερος στόχος της κινη­τοποίησης παραμένει κατά κανόνα ένας, η ίδρυση του εθνι­κού κράτους. Η δημιουργία κράτους συμβάλλει αποτελεσματικά στην πολιτική εμπέδωση του έθνους. Στη συγκρό­τηση της εθνικής ιδεολογίας σημαντικός είναι ο ρόλος των διανοουμένων, αλλά η σχέση των διανοουμένων με το λαό δεν μπορεί να είναι παρά λειτουργική και αμφίδρομη, για να είναι αποτελεσματική. Ο διανοούμενος, που πρωτίστως ενδιαφέρεται για τη μετακένωση της εθνικής ιδεολογίας, δεν μπορεί να είναι αποκομμένος από τις μάζες. Πόσο α­ποκομμένος ήταν από τους απλούς Σέρβους χωρικούς ο Vuk Karadzic, που υπό την επίδραση του γερμανικού ρο­μαντισμού συνέλεξε τα δημοτικά τραγούδια των Σέρβων και κωδικοποίησε τη σερβική γλώσσα με βάση την ομιλού­μενη στοκαβική διάλεκτο, ο κοσμοπολίτης, διαποτισμένος από το πνεύμα του ευρωπαϊκού διαφωτισμού, Dositej Obra-dovic, που έσπευσε να γίνει Υπουργός Παιδείας στην επα­ναστατημένη Σερβία ή ο Βούλγαρος διανοούμενος Georgi Rakovski, που για την εθνική κινητοποίηση των Βουλγά­ρων εξέδωσε έντυπο υλικό και συγκρότησε βουλγαρικές επανασταστικές ομάδες; Όταν ένας λαός βιώνει την παρά­δοση του, δεν είναι πάντα αναγκαία η απόκτηση μιας κο­σμικής παιδείας προκειμένου να κινητοποιηθεί. Σημαντι­κός αποδείχτηκε εδώ ο ρόλος της εκκλησίας στη διατήρηση της μεσαιωνικής παράδοσης και της ιστορικής μνήμης. Πό­σοι για παράδειγμα από τους Σέρβους επαναστάτες το 1804 ή το 1815 είχαν φοιτήσει σε σχολεία; Τόσο ο Καρα-γιώργης όσο και ο Milos Obrenovic ήταν αγράμματοι, το μόνο που σίγουρα γνώριζαν ήταν ο θρύλος της μάχης του Κοσόβου και ότι κάποτε η Σερβία ήταν ισχυρή. Το ότι το κράτος του Stefan Dusan είχε ως παράγοντα ολοκλήρωσης την αυτοκρατορική ιδεολογία και σημασία δεν είχε η εθνο-τική καταγωγή των υπηκόοων του (υπήρχαν, όπως είναι γνωστό και Αλβανοί που ως Χριστιανοί πολέμησαν μαζί με τους Σέρβους κατά των Τούρκων το 1389), ενώ η προσπά­θεια της ίδρυσης του νέου κράτους στηριζόταν στην αρχή των εθνοτήτων, δεν έπαιζε κανένα ρόλο στη συνείδηση των επαναστατών. Απλά η ύπαρξη κράτους στο παρελθόν νομι­μοποιούσε τον αγώνα τους.

Το μυθικό στοιχείο συνυπάρχει στην εθνική ιδεολο­γία. Για παράδειγμα, η πρώιμη εκδήλωση του κροατικού εθνικισμού, ο Ιλλυρισμός, στηρίχθηκε στο μύθο της σλαβι­κής καταγωγής των Αρχαίων Ιλλυριών ως προγόνων των Νοτίων Σλάβων, ώστε έτσι να δημιουργηθεί ένα ισχυρό α­ντίβαρο στις προσπάθειες των Ούγγρων να εξουγγρίσουν τους Κροάτες. Καθώς οι Νότιοι Σλάβοι είχαν αρχαία κα­ταγωγή, είχαν και περισσότερα ιστορικά δικαιώματα από τους Ούγγρους που εμφανίστηκαν στην Ευρώπη τον 9ο αιώνα. Αλλά τον βασικό πυρήνα του κροατικού εθνικι­σμού αποτέλεσε ο ιστορισμός. Η ανάμνηση του μεσαιωνι­κού κροατικού κράτους ήταν πάντα ζωντανή, ενώ η στοι­χειώδης αυτονομία των Κροατών υπό το καθεστώς των Ούγγρων και των Αψβούργων νομιμοποιούσε τον αγώνα τους εναντίον του σερβικού συγκεντρωτισμού στο Μεσο­πόλεμο. Το μύθο της ιλλυρικής καταγωγής του Μεγάλου Αλεξάνδρου, του Αριστοτέλη και γενικά τη θεωρία του πανιλλυρισμού καλλιέργησαν και οι Αλβανοί, οι οποίοι δεν είχαν ισχυρή μεσαιωνική παράδοση, αλλά οι φορείς του αλβανικού εθνικισμού περισσότερο τόνισαν την επική παράδοση του Σκεντέρμπεη που διατηρήθηκε ζωντανή α­πό τους Αρμπερέσηδες της Ιταλίας.

Κανένας δεν θα αμφισβητούσε την εθνική υπόσταση των Σέρβων, Κροατών, Αλβανών ή των Σλοβένων, οι ο­ποίοι, παρά την έλλειψη κρατικής παράδοσης, χάρη στον Προτεσταντισμό, Διαφωτισμό και τη ναπολεόντεια πολιτι­κή στις ιλλυρικές επαρχίες (1809-1815), διατήρησαν τη γλωσσική και σλαβική τους ταυτότητα μέσα στη γερμανι­κή λαοθάλασσα. Ωστόσο, θα είχε κάποιος επιφυλάξεις στο να αποδεχτεί την εθνική ταυτότητα των Μολδαβών, των Βοσνίων Μουσουλμάνων ή των Σλαβομακεδόνων. Δεν ή­ταν εδώ τόσο οι εγγενείς δυνάμεις που συνετέλεσαν στη διαμόρφωση των νέων αυτών ταυτοτήτων, αλλά εξωτερι­κοί παράγοντες για πολιτικούς κυρίως λόγους-στην περί­πτωση των Μολδαβών της Βεσσαραβίας το Μολδαβικό έ­θνος εξισορροπούσε το ρωσο-ρουμανικό ανταγωνισμό, στην περίπτωση των Βοσνίων Μουσουλμάνων το Μου­σουλμανικό έθνος εξισορροπούσε το σερβο-κροατικό α­νταγωνισμό, ενώ στην περίπτωση των Σλαβόφωνων της Μακεδονίας το Σλαβομακεδονικό έθνος εξισορροπούσε κυρίως το σέρβο-βουλγαρικό ανταγωνισμό. Ωστόσο, με τη λειτουργικότητα του κρατικού μηχανισμού διαμορφώθηκε μια μολδαβική, βοσνιακή-μουσουλμανική ή σλαβομακεδο-νική ταυτότητα. Ό,τι ενδεχομένως το 1903 φαινόταν ως τε­χνητό, το 2003 είναι μια πραγματικότητα. Ο Μολδαβός της άλλοτε Βεσσαραβίας μιλά τη ρωσική και τη ρουμανι­κή, αλλά αποδίδει στην έννοια «Μολδαβός» εθνικό περιε­χόμενο, ενώ ο Μολδαβός του Ιασίου αυτοπροσδιορίζεται ως Ρουμάνος και αποδίδει γεωγραφικό περιεχόμενο στον όρο «Μολδαβός». Το ίδιο ισχύει και για τον όρο «Μα­κεδόνας» - Για τον Βούλγαρο ο όρος σημαίνει τον αλύ­τρωτο Βούλγαρο της Μακεδονίας, για τον Έλληνα δεν εί­ναι παρά ένας γεωγραφικός προσδιορισμός, ενώ για τον κάτοικο των Σκοπίων ο όρος είναι ένα ιδιαίτερο σλαβικό εθνωνύμιο.

Αλλά και σε περίπτωση που κάποιος αποδεχτεί ως πραγματικότητα την ύπαρξη μολδαβικής, βοσνιακής-μουσουλμανικής ή σλαβομακεδονικής ταυτότητας, θα διαφωνούσε με την επίσημη άποψη των Μολδαβών, των Βοσ­νίων Μουσουλμάνων ή των Σλαβομακεδόνων σχετικά με την ιστορικότητα των νέων αυτών πολιτικών εθνών. Ούτε οι Μολδαβοί ούτε οι Βόσνιοι Μουσουλμάνοι ούτε οι Σλαβομακεδόνες δέχονται ότι είναι δημιούργημα του 20ού αιώνα. Καθώς περικλείονται από ιστορικά έθνη, για να νομιμοποιήσουν την ύπαρξη τους, ανάγουν την καταγωγή τους και την εξέλιξη τους στο παρελθόν. Ο Μολδαβός πι­στεύει ότι οι ρίζες του ανάγονται στο 14ο αιώνα, ο Βόσ­νιος Μουσουλμάνος αποδίδει ιδιαίτερη σημασία στο Βο-γομιλισμό, ενώ ο Σλαβομακεδόνας, σε μια ακραία περί­πτωση, επαίρεται για την προέλευση του από την ανάμιξη των Σλάβων του 7ου αιώνα με τους Αρχαίους Μακεδόνες, από τους οποίους κληρονόμησε το όνομα «Μακεδών» ως σλαβικό πλέον εθνωνύμιο. Οι νεώτεροι εθνικισμοί είναι δυναμικότεροι των παλιών και από την άποψη του ιστορι­κού χρόνου βρίσκονται ακόμα στο 19ο αιώνα. Έτσι εξη­γείται η ιστορική ψύχωση των Σκοπιανών με τον όρο «Μακεδονία» ή των Μουσουλμάνων της Βοσνίας με τον ό­ρο «Bosnijak».

Ένας σύγχρονος πολιτικός που ενδιαφέρεται για στα­θερότητα στα Βαλκάνια, ώστε ο χώρος να ενταχθεί στο παγκοσμιοποιημένο οικονομικό σύστημα, ένας κοινωνικός ανθρωπολόγος ή πολιτειολόγος ίσως δεν αποδίδει καμιά σημασία στη διάκριση των παραδοσιακών ιστορικών ε­θνών και των νέων μεταπολεμικών εθνών. Ο Ιστορικός ό­μως, που υποτίθεται ότι εξετάζει το βάθος και όχι τον α­φρό, οφείλει να επισημαίνει τις διακρίσεις και να ερμη­νεύει νηφάλια τα γεγονότα.

Σκοπός της παρούσης μελέτης είναι η εξέταση της σλαβομακεδονικής περίπτωσης, των μηχανισμών και των παραγόντων που συνετέλεσαν στη διαμόρφωση της σλαβο­μακεδονικής ταυτότητας. Η εργασία στηρίζεται σε αδημο­σίευτο αρχειακό υλικό, στον τύπο και σε δημοσιευμένες πηγές.

Τα παραπάνω είναι από την εισαγωγή του βιβλίου.