Η μαρτυρία των πρωτοβουλγαρικών επιγραφών και η διαμόρφωση της ηγεμονικής ιδέας στους Βουλγάρους

Της Μαρίας Νυσταζοπούλου-Πελεκίδου *

Συνοψίζοντας παρατηρούμε τα ακόλουθα σχετικά με τον τίτλο του βούλγαρου ηγεμόνα και τη διαμόρφωση της ηγεμονικής ιδέας στους Βουλγάρους:

α) Στις πρωτοβουλγαρικές επιγραφές ο ηγεμόνας των Βουλγάρων, από τον Τέρβελι ώς τον Κροΰμο (705-814), φέρει χωρίς εξαίρεση τον τίτλο άρχων, ενώ ο Όμουρτάγ και οι διάδοχοι του (815 κέ.) τον τίτλο εκ θεού άρχων. Η αλλαγή είναι σημαντική και ταυτόχρονα ενδεικτική τής πολιτικής των ηγεμόνων και της αυξανόμενης δύναμης τοΰ Βουλγάρικου κράτους. Γιατί ο νέος τίτλος, πού εμφανίζεται για πρώτη φορά επί Όμουρτάγ, διακηρύσσει την πίστη στη θεία προέλευση τής εξουσίας των βουλγάρων ηγεμόνων και αποτελεί έκφραση ανεξαρτησίας απέναντι στο Βυζαντινό κράτος, άφοΰ αντιβαίνει στην κρατούσα τότε αντίληψη πού θεωρούσε τον βυζαντινό αυτοκράτορα πηγή κάθε κοσμικής εξουσίας.

β) Στις βυζαντινές πηγές η παράδοση σχετικά με τον τίτλο του βούλγαρου ηγεμόνα δεν είναι απόλυτα ενιαία, και τούτο είναι φυσικό γιατί....

δεν πρόκειται για κείμενα επίσημα, όπως ήταν οι πρωτοβουλγαρικές επιγραφές. Ωστόσο, φαίνεται ότι στο Βυζάντιο επικρατούσε ό κοινότατος και χωρίς ιδιαίτερη πολιτική σημασία τίτλος κύριος Βουλγαρίας για τούς πριν άπό τον Κροΰμο ηγεμόνες, αρχηγός τών Βουλγάρων για τον ίδιο τον Κρούμο και άρχων γιά τούς διαδόχους του. Ο τύπος εκ θεού άρχων δεν μαρτυρείται αυτή την εποχή. Ή αλλαγή στον τίτλο, πού χρονολογείται την εποχή του Κρούμου, αντικατοπτρίζει προφανώς μια αλλαγή στη στάση του Βυζαντίου απέναντι στους βούλγαρους ηγεμόνες και υποδηλώνει, νομίζω, μια αναγνώριση της κρατικής υπόστασης του Βουλγάρικου κράτους. Η στάση αυτή επιβλήθηκε από τα πράγματα, από την εδραίωση της βουλγάρικης κυριαρχίας στην περιοχή και τις νίκες και κατακτήσεις του Κρούμου.

γ) Όπως φαίνεται από τα παραπάνω, δεν υπάρχει συμφωνία ανάμεσα στις πρωτοβουλγαρικές επιγραφές και στις βυζαντινές πηγές ως προς τον τίτλο των βουλγάρων ηγεμόνων. Επομένως τίποτα δεν επιτρέπει να υποστηρίξουμε ότι ο τίτλος πού παραδίδουν κάθε φορά οι πρωτοβουλγαρικές επιγραφές και πού ήταν σε χρήση στο εσωτερικό της Βουλγαρίας, είχε αναγνωριστεί από τη Βυζαντινή αυτοκρατορία.

δ) Ωστόσο, αν συνδυάσουμε τις δύο ανεξάρτητες μεταξύ τους πηγές πληροφόρησης—τις πρωτοβουλγαρικές επιγραφές και τις βυζαντινές πηγές— μπορούμε να υποστηρίξουμε ότι από την ίδρυση του Βουλγάρικου κράτους ως τον εκχριστιανισμό υπάρχει μια αναμφισβήτητη εξέλιξη στον τίτλο των βουλγάρων ηγεμόνων, εξέλιξη πού αντικατοπτρίζει την αυξανόμενη δύναμη του Βουλγάρικου κράτους και στο εσωτερικό και στο εξωτερικό. Ή εξέλιξη αυτή θα συνεχιστή και μετά τον εκχριστιανισμό των Βουλγάρων και θα φτάσει σε κρίσιμο σημείο με τις διεκδικήσεις του Συμεών (αλλά ή εποχή αυτή εκφεύγει από τα χρονικά όρια της μελέτης μας).

ε) Από τα στοιχεία πού παρέχουν οι πρωτοβουλγαρικές επιγραφές συνάγεται ότι στους χρόνους του Όμουρτάγ διαμορφώθηκε μιά πολιτική αντίληψη γύρω από το πρόσωπο του ηγεμόνα, βασισμένη στη βυζαντινή αυτοκρατορική ιδέα. Στους χρόνους του Όμουρτάγ παρατηρείται γενικότερα ή μεγαλύτερη μίμηση βυζαντινών προτύπων στους θεσμούς, στο τυπικό της αυλής, στον τίτλο του ηγεμόνα και στη διαμόρφωση της ηγεμονικής ιδέας.

*Απόσπασμα από την μελέτη «Ηγεμονική ιδέα και βυζαντινές επιδράσεις στην Βουλγαρία ως το εκχριστιανισμό. Η μαρτυρία των πρωτοβουλγαρικών επιγραφών(σελ 1369-1370)