Σόλωνας Γρηγοριάδης: Το τάγμα Γκότσε

Τον ίδιο καιρό που στην Αν. Μακεδονία παίζονταν εκείνο το δράμα, στη Δυτ. Μακεδονία εμφανίζονταν επίσης παρεμφερή προβλήματα απελευθέρωσης και εθνικής αποκατάστασης. Εδώ τα πράγματα ήσαν αρκετά διαφορετικά. Γιατί ενώ στην Ανατολική Μακεδονία ήσαν λιγοστές οι δυνάμεις των Γερμανών που προσπαθούσαν να διαφύγουν, η Δυτική Μακεδονία ήταν στρατηγικός κόμβος για το γερμανικό στρατό που αποχωρούσε. Και γι' αυτό δόθηκαν σοβαρές μάχες μεταξύ ανταρτών του ΕΛΑΣ και των κατακτητών. Και πρόσφεραν αξιόλογη ενίσχυση στους Γερμανούς, οι «Γερμανικοί». Τα σώματα δηλαδή των «γερμανοοπλισμένων Ελλήνων» που στις 25 Σεπτεμβρίου 1944 υπολογίζονταν σε 4.100 άνδρες στις περιοχές Κοζάνης, Έδεσσας, Γιανιτσών, Κατερίνης, Κιλκίς και Νιγρίτας. Επί πλέον υπήρχαν Βούλγαροι κομιτατζήδες στην Έδεσσα, υπολείματα της δύναμης του Κάλτσεφ.

Ως τόσο ο ΕΛΑΣ ενώ προκάλεσε σημαντικές απώλειες στους Γερμανούς, συνέτριψε και διέλυσε τους «Γερμανικούς». Όσοι διέφυγαν ακολούθησαν τα γερμανικά στρατεύματα σαν οπισθοφυλακή τους με αρχηγό τους το Μιχάλ Αγά. Αλλά στην περιοχή του Κιλκίς πάθαν πανολεθρία πριν περάσουν τα σύνορα, ενώ ο Μιχάλ Αγάς διέφυγε, για να σκοτωθεί αργότερα στον εμφύλιο πόλεμο επι κεφαλής δεξιάς συμμορίας.

Λίγο προηγουμένως όμως, στα τέλη Σεπτεμβρίου — αρχές Οκτωβρίου 1944, ξεπετάχθηκε κάποιο πρόβλημα εθνικής κυριαρχίας στη Δυτική Μακεδονία: Ξαφνικά από σλαβομακεδόνες και από παρτιζάνους Γιουγκοσλάβους που βρίσκονταν στην ελληνική Μακεδονία δημιουργήθηκε μιαν ιδιότυπη κατάσταση.

Η Γιουγκοσλαβία του Τίτο ήδη είχε.......

 μετατραπεί στην πράξη σε ομοσπονδία αυτονόμων δημοκρατιών, μια από τις οποίες ήταν η Μακεδονία που ιδρύθηκε (ως «Λαϊκή Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Μακεδονίας») την 2 Αυγούστου 1944 από την Εθνική Συνέλευση Εθνικής Απελευθερώσεως της Μακεδονίας. Και οι ηγέτες της αναφανδόν μιλούσαν για την ελληνική Μακεδονία σαν στόχο εδαφικής επέκτασης.

Αμέσως μετά την ανακήρυξη της γιουγκοσλαβικής Μακεδονίας, άρχισαν σχετικές εκδηλώσεις. Εκείνες τις ίδιες μέρες η κεντρική επιτροπή του κομμουνιστικού κόμματος Μακεδονίας εξέδοσε προκήρυξη προς τους Μακεδόνες στην οποία τόνιζε:

«Με τη βοήθεια όλου του μακεδονικού λαού... θα επιτύχετε την Ένωση όλων των τμημάτων της Μακεδονίας τα οποία οι ιμπεριαλιστές των Βαλκανίων κατέλαβαν το 1913 και το 1918».

Στους «ιμπεριαλιστές των Βαλκανίων» βέβαια συγκαταλέγονταν και η Ελλάδα, που χάρη στους βαλκανικούς πολέμους το 1912-13 προσάρτησε την ελληνική Μακεδονία.

Στις εκδηλώσεις για την ελληνική Μακεδονία θερμός πρωταγωνιστής ήταν ο Ντίμιτερ Βλαχώφ, πρόεδρος του Μακεδόνικου Αντιφασιστικού Συμβουλίου και πρωθυπουργός της γιουγκοσλαβικής Μακεδονίας. Αλλά οι αιχμές κατά της Ελλάδας δεν προέρχονταν μόνο από τοπικές πρωτοβουλίες. Τις συναντούμε και στην κεντρική ηγεσία της Γιουγκοσλαβίας και τήν 10 Νοεμβρίου 1944, ο Μιλοβάν Τζίλας, δεξί χέρι του Τίτο, δήλωσε:

«Ένοπλες δυνάμεις (στην Ελλάδα) υπό τη διοίκηση της κυβέρνησης Παπανδρέου χρησιμοποιούν βία και τρομοκρατούν τους Μακεδόνες μας χωρίς καμμιά δικαιολογία...».

Χωριστική κίνηση

Όταν ο Τζίλας έκανε αυτές τις δηλώσεις, η εξουσία στην ελληνική Μακεδονία βρίσκονταν στα χέρια του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ. Εναντίον τους λοιπόν στρέφονταν ο ύπ' αρθ. 1 συνεργάτης του Τίτο. Στο μεταξύ, μέσα στη ρευστή κατάσταση που είχε δημιουργηθεί τις μέρες της γερμανικής αποχώρησης υπήρχε μια μονάδα του ΕΛΑΣ -στην 9η μεραρχία- που είχε σχηματισθεί αποκλειστικά από σλαβομακεδόνες. Φυσική περίπτωση, που συνηθίζεται σε όλους τους στρατούς όταν περιλαμβάνουν γλωσικές ή εθνικές ή θρησκευτικές μειονότητες. Η μονάδα αυτή ήταν το 2/28 τάγμα της 9ης μεραρχίας, με καπετάνιο τον Ηλία Δημάκη από τη Φλώρινα παληό κομμουνιστή σλαβομακεδόνα που στο αντάρτικο ήταν γνωστός με το ψευδώνυμο «Γκότσε».

Ταυτόχρονα βρίσκονταν στη Δυτική Μακεδονία μια μονάδα Γιουγκοσλάβων Μακεδόνων παρτιζάνων, με αρχηγό τον Ντέγιαν. Τόσο όμως το τάγμα του Γκότσε όσο και το απόσπασμα του Ντέγιαν ήσαν όχι απλώς κέντρα αυτονομιστικής αλλά και χωριστικής προπαγάνδας που την συνόδευαν ουσιαστικές ενέργειες, μεταξύ των σλαβομακεδόνων της Ελλάδας.

Οι ενέργειες αυτές δεν μπορούν να αμφισβητηθούν. Η προπαγάνδα τόνιζε ότι «η μόνη σωτηρία για τους Μακεδόνες του ελληνικού τμήματος (της Μακεδονίας) ήταν να περάσουν από τώρα στις γραμμές του Λαϊκού Στρατού της Γιουγκοσλαβίας και να ζητήσουν να ενωθούν με τα αδέλφια τους της Μακεδονίας του Βαρδάρη». Και ο Ντέγιαν διόρισε μια παράνομη καθοδηγητική επιτροπή των σλαβομακεδόνων μέσα στο ελληνικό έδαφος με οργανώσεις στα χωριά. 0 Θ. Χατζής που σαν Δυτικομακεδόνας από το Αμύνταιο, παρακολουθούσε με ιδιαίτερο ενδιαφέρον όσα συνέβαιναν στην περιοχή του- γράφει:

«Στις οργανώσεις (αυτές) στρατολογούσαν αδιάκριτα, ακόμη και εγκληματίες κομιτατζήδες. Πολλούς έστελναν στο ειδικό σλαβομακεδονικό τάγμα, που είχε συγκροτηθεί με απόφαση της 9ης μεραρχίας του ΕΛΑΣ και τους πιό εκτεθειμένους τους περνούσαν στα γειτονικά στρατιωτικά τμήματα των Γιουγκοσλάβων».

Βλέποντας τη δραστηριότητα εκείνη, η διοίκηση της 9ης μεραρχίας (στρατηγός Καλαμπαλίκης, καπετάνιος ο μόνιμος λοχαγός Ιερώνυμος Τρωϊάνος ή Καρατζάς) άρχισε να προσανατολίζεται στην απόφαση της αντίδρασης, αρχίζοντας από τη μετακίνηση και στην ανάγκη στον αφοπλισμό του τάγματος Γκάτσε. Κάτι υποψιάσθηκε όμως η μυστική οργάνωση των Σλαβομακεδόνων που ίδρυσε ο Ντέγιαν. Και έστειλε τον Ν. Πέγιο στην έδρα του Γιογκοσλαβικού Μακεδονικού Στρατού για οδηγίες. Απόδειξη ότι η αυτονομιστική και χωριστική κίνηση στην ελληνική Μακεδονία καθοδηγούνταν από τη γιουγκοσλαβική Μακεδονία. Και ότι αυτά όλα αποτελούν γεγονότα, πιστοποιείται από τη γιουγκοσλαβική πλευρά. Ο Θ. Χατζής παραθέτει  έγγραφο από τη συλλογή του Ινστιτούτου Ιστορίας Σκοπίων σελ 395, αρ. 85, της 3 Οκτωβρίου 1944, που είναι γραμμένο από τον Μπάρκο Τεμέλκοβσκι, μέλος της κεντρικής επιτροπής του ΚΚ Μακεδονίας, που γράφει:

«Στα Οράοβντολ συναντήθηκα με τον Πέγιο (Ναούμ)... Αυτός μας είπε πως το τάγμα (σ.σ. του Γκότσε) δεν είχε αφοπλισθεί αλλά κάτι τέτοιο προετοιμάζεται. Τον γύρισα πίσω... να ρθεί σε επαφή με το τάγμα... να βρει κόσμο που συμμερίζεται τις απόψεις μας και νάρθουν στην περιοχή μας, αφού κατορθώσουν να μαζέψουν στοιχεία για τις αδικίες και τα εγκλήματα που διέπραξε σε βάρος του Μακεδόνικου λαού το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ. κλπ. Σε περίπτωση που θα υποχρεωθεί (Σ.Σ. το τάγμα) νάρθει σε ένοπλη σύγκρουση με τον ΕΛΑΣ να περάσει στα εδάφη μας... Να κάνει επιστράτευση πάνω σε εθελοντική βάση, τους επιστρατευμένους χωρίς όπλα να τους στέλνει στην περιοχή μας...».

Το τάγμα Γκότσε

Αλλά τώρα η 9η μεραρχία, του ΕΛΑΣ αφού επικοινώνησε με την Ομάδα Μεραρχιών Μακεδονίας (Μπακιρτζής, Βαφειάδης) διέταξε το τάγμα του  Γκότσε να μετακινηθεί προς Νότο. Εκείνος όμως αρνήθηκε να συμμορφωθεί και διέταξε γενική επιφυλακή.(Εδώ σημειώνω ότι σύμφωνα με την αναφορά του Υπολοχαγού του ΕΛΑΣ Παύλου Τσάμη, ουδέποτε δόθηκε έγκριση. Το επόμενο ΣΚ θα βάλω την αναφορά του Τσάμη όπου μεταξύ άλλων θα δούμε και τους εκβιασμούς του επίτροπου, προκειμένου να απελευθερώσει τους αυτονομιστές Σλαβομακεδόνες) Η διοίκηση του 28ου συντάγματος του ΕΛΑΣ (Τζανάτος) τον κάλεσε να συνομιλήσουν. Αλλά ο Θ. Χατζής γράφει πάλι: «Ο Γκότσε ούτε απάντησε ούτε πήγε να συναντήσει το διοικητή του συντάγματος του. Η απόφαση είχε παρθεί και η μόνη φροντίδα του ήταν να ανταποκριθεί στις οδηγίες του ΚΚΓ — Μακεδονίας: Να επιστρατεύσει όσους μπορεί περισσότερους και να περάσει στη γιουγκοσλαβική Μακεδονία. Έτσι δίνει διαταγή επιστράτευσης...». Το Γ.Σ. του ΕΛΑΣ τότε, διέταξε την 9η μεραρχία να επιβληθεί στο τάγμα Γκότσε και σε περίπτωση άρνησης να το διαλύσει, αντιμετωπίζοντας το σαν να κάνει στάση ενώπιον του εχθρού. (Αυτό σημαίνει χρήση των όπλων). Αλλά το τάγμα των σλαβομακεδόνων εννοούσε να εφαρμόσει τις εντολές από τη γιουγκοσλαβική Μακεδονία:

«Να επιδιώξει την αναγνώρηση της ανεξαρτοποίησής του από τον ΕΛΑΣ, την παραμονή του σαν στρατιωτικό τμήμα του στρατού του Τίτο και να επιστρατεύσει όσο το δυνατό περισσότερες δυνάμεις. Σε περίπτωση που ο ΕΛΑΣ δεν τους αναγνωρίσει παρόμοια δικαιώματα να περάσει στο χώρο της γιουγκοσλαβικής Μακεδονίας, φέρνοντας μαζί του όλο τον οπλισμό και τα στρατιωτικά είδη που του είχε χορηγήσει ο ΕΛΑΣ».

Φυγή του τάγματος

Τώρα όμως η 9η μεραρχία κίνησε ισχυρές δυνάμεις εναντίον του. Ο Γκότσε αντελήφθηκε τον άμεσο κίνδυνο. Και τη νύχτα της 10 προς 11 Οκτωβρίου το τάγμα πέρασε στη Γιουγκοσλαβία. Η χωριστική κίνηση ύστερ' από αυτή τη «λύση» σταμάτησε.

Έτσι έληξε τούτο το επεισόδιο. Και ο καθένας οφείλει να προβληματισθεί: Τι θα συνέβαινε αν το καλοκαίρι του 1943 το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ είχε δεχθεί να ενταχθεί στο κοινό βαλκανικό στρατηγείο, στο οποίο λόγω του συσχετισμού των δυνάμεων θα δέσποζαν οι Γιουγκοσλάβοι; Τι θα συνέβαινε αν η Δυτική Μακεδονία κατακλύζονταν από μονάδες παρτιζάνων σαν του Ντέγιαν; Είδαμε τη δραστηριότητα που ανέπτυξε εκείνο το απόσπασμα. Ας φαντασθούμε 10,20,30 φορές περισσότερους Μακεδόνες παρτιζάνους της Μακεδονίας στη θέση τους για να αναμετρήσουμε τις συνέπειες.

Βέβαια δεν πρέπει να παραγνωρίζουμε πως το κοινό βαλκανικό στρατηγείο θα ήταν σοσιαλιστικό στρατόπεδο. Και μπορεί κανείς να αντιτείνει ότι όλα αυτά μπορούσαν να συμβούν αν δεν επρόκειτο για σοσιαλιστικές δυνά μεις. Αλλ' ο σοβινισμός δεν μπορούσε να εκριζωθεί τόσο εύκολα ύστερα από γενεών επικράτηση. Και η σλαβομακεδονική εθνότητα στη γιουγκοσλαβική, ελληνική και βουλγαρική Μακεδονία, ήταν νεαρή. Μόνο το 1901 εκδηλώθηκε αγωνιστικά στο Ίλιντεν. Είχε όλη την έξαψη, τον ενθουσιασμό, την ορμητικότητα των νεογέννητων εθνών Ταυτόχρονα αποκτούσε την πρώτη της εθνική εστία που ήταν η γιουγκοσλαβική δημοκρατία της Μακεδονίας. Από κει και πέρα, όλα μπορούσαν να συμβούν στην ελληνική Μακεδονία. Το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ κάνοντας την εκλογή του στο δίλημα: Κοινό βαλκανικό στρατηγείο ή κοινό ελληνικό στρατηγείο, δικαιώνεται άλλη μια φορά από τα πράγματα. Και πρόσφερε μιαν ακόμη εθνική υπηρεσία στη Μακεδονία όσο και αν ισχυρίζονται ορισμένοι της αριστεράς ότι αυτή δεν ήταν προσαρμοσμένη στις αρχές του προλεταριακού διεθνισμού.

Πηγή: Σόλωνας Γρηγοριάδης, Συνοπτική Ιστορία της Εθνικής Αντίστασης, σελ 524-528, Καπόπουλος , 1986, 2^η έκδοση.