Οι Εθνοσυμβολικές προσεγγίσεις του Anthony D.Smith

Σε αυτό το νήμα θα προσπαθήσω να αναπτύξω συνοπτικά τις εθνοσυμβολικές προσεγγίσεις του Anthony D.Smith, κυρίως σε ότι αφορά τους όρους «έθνος»(nation), «εθνική ομάδα/εθνότητα»(ethnie), «εθνική ταυτότητα»(national identity) και «εθνικισμός»(nationalism). Ο Smith υποστηρίζει ότι οι  καθορισμοί για το τι είναι έθνος εξαρτάται από τους παράγοντες που βάζουμε για να το προσδιορίσουμε. Αντικειμενικοί παράγοντες είναι η γλώσσα, η θρησκεία, περιοχή, διοικητικοί οργανισμοί. Υποκειμενικοί παράγοντες είναι οι συμπεριφορές, αντιλήψεις, θέσεις και αισθήματα. Τους αντικειμενικούς παράγοντες χρησιμοποιούν οι διαχρονιστές και οι αρχεγονιστές ενώ τους υποκειμενικούς οι νεωτερικοί/μοντέρνοι και οι μετανεωτερικοί/μεταμοντέρνοι. Εάν χρησιμοποιείς καθαρά είτε το ένα ή τον άλλο παράγοντα, τότε αποτυγχάνεις να τοποθετήσεις έθνη που χρησιμοποίησαν και τους δύο παράγοντες κατά την διάρκεια της ιστορίας τους. Ένα από αυτό είναι και η Ελληνική εθνική ομάδα(etnic group) ή Ελληνικό Έθνος, στην αρχαία, μεσαιωνική και σύγχρονη μορφή του.
Σαν παράδειγμα του ανωτέρου, μπορούμε να αναφέρουμε την...
 

διένεξη του εθνο-ονόματος  Ρωμαίος κατά την Βυζαντινή περίοδο, και πόσο αυτός ήταν Έλληνας ή όχι.  Έτσι λοιπόν, εάν δίνεις μέγιστη σημασία(αντικειμενικός παράγοντας) στην ονομασία κατά την Βυζαντινή περίοδο, και παραβλέπεις την αντίληψη χρήσης του(υποκειμενικός παράγοντας), τότε αρχίζεις να πέφτεις σε αντιφάσεις που θα έχουν σαν αποτέλεσμα την περιθωριοποίηση στοιχείων που καθόρισαν το γεγονός(π.χ. ονομασία των Ελλήνων, συνέχεια και επανάληψη της εθνικής ταυτότητας, συνειδητότητα). Το εάν οι Έλληνες λεγόντουσαν Ρωμαίοι, ή Γραικοί ή Γιουνάν, δεν είναι απλά ένα αντικειμενικό στοιχείο, το οποίο εάν δεν το συνδυάσεις με το υποκειμενικό(αντίληψη, θέση) τότε έχεις αποτύχει στην έρευνα σου. Για αυτό λοιπόν τα στοιχεία αυτά πρέπει να προσεγγίζονται με εθνοσυμβολικό τρόπο, δηλαδή συνδυασμένα και όχι μεμονωμένα.

 

Ο Σμιθ επικεντρώνεται στην ιστορική διαδικασία σε ότι αφορά την εθνολογική έρευνα και στο τρίπτυχο της  Επανάληψης(Recurrence), της συνέχεια(continuity) και της οικειοποίησης (appropriation) ή συνοπτικά longue durée: αυτοί είναι οι τρόποι με τους οποίους το παρελθόν σχετίζεται με το παρόν, το  οποίο παρελθόν που πρέπει να ανακτηθεί και να πιστοποιηθεί. Μπορούμε μόνο να αρχίσουμε να αντιλαμβανόμαστε τη δύναμη που ασκείται από το εν λόγο παρελθόν, αν επεκτείνουμε την ανάλυσή μας, αυτή των εθνών και του εθνικισμού πολύ πριν από την έναρξη της νεωτερικότητας, στη συλλογικές πολιτιστικές ταυτότητες και στις κοινότητες των προνεωτερικών εποχών.

 

Για να δούμε συνοπτικά τις εθνοσυμβολικές θέσεις/κλειδιά του Σμιθ:

 1
Οι όροι «έθνος» και «εθνική ταυτότητα» είναι αναγκαίο να διαχωριστούν αναλυτικά από εκείνη του «κράτους», ακόμη και στην περίπτωση των σύνθετων εθνών- κρατών όπως η Μεγάλη Βρετανία. Αυτό σημαίνει ότι η πολυδιαφημισμένη «παρακμή του κράτους» στην μεταμοντέρνα εποχή, δεν είναι το ίδιο με μια παρακμή των εθνών. Αυτά είναι αρκετά διαφορετικά ζητήματα και χρειάζεται περαιτέρω ανάλυση. Ουσιαστικά όμως,  το εθνικό κράτος συμμετέχει ενεργά στο ζήτημα της παρακμής ή διατήρησης των εθνών.

2
Με τον ίδιο τρόπο, όροι όπως «έθνος» και «εθνική ταυτότητα», πρέπει βαθειά να ξεχωριστούν από τον «εθνικισμό», ο οποίος θεωρείται μια ιδεολογία και κίνημα ή ένα ιδεολογικό κίνημα. Επίσης, πρέπει να διαχωρίζεται από τις «εθνικές αντιλήψεις» οι οποία δεν έχουν ιδεολογοποιηθεί ή πολιτικά οργανωθεί. Και πάλι, η φθίνουσα πορεία  του ενός δεν συνεπάγεται αντίστοιχη πορεία και του άλλου. O εθνικισμός διαδραματίζει καίριο ρόλο στη παρακμή ή στην διατήρηση των εθνών.

3
Όροι όπως «έθνος» και «εθνική ταυτότητα» λειτουργούν σε διαφορετικά επίπεδα. Αφηρημένα, αναφέρονται σε εννοιολογικές κατηγορίες και ιδανικούς τύπους. Με αυτή την έννοια, η έννοια του έθνους μπορεί να οριστεί σε ιδανική-τυπική άποψη, ως μια ονομαζόμενη ανθρώπινη κοινότητα που κατοικεί σε μία αντιληπτή πατρίδα, έχοντας κοινούς μύθους και μια κοινή ιστορία, μια ξεχωριστή δημόσια κουλτούρα, και κοινή νομοθεσία και έθιμα για όλα τα μέλη.

Στην πράξη, βέβαια, σε συγκεκριμένες περιπτώσεις η προσέγγιση του «έθνους» γίνεται σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό με αυτόν τον ιδεώδη ορισμό του.

Ομοίως, «εθνική ταυτότητα»-ως κατηγορία-μπορεί να οριστεί ως η συνεχής αναπαραγωγή και επανερμηνεία από τα μέλη μιας εθνικής κοινότητας των σχημάτων των συμβόλων, αξιών, μύθων, μνημών και παραδόσεων που συνθέτουν το διακριτικό της πολιτιστικής κληρονομιάς των εθνών, εκαι η μεταβαλλόμενη προσδιοριστική ταυτότητα των μεμονωμένων μελών αυτής της κοινότητας με την εν λόγω κληρονομιά και των πολιτιστικών στοιχείων.

4

Κατά το ίδιο χρονικό διάστημα, σε ένα πιο συγκεκριμένο επίπεδο, οι όροι αυτοί αναφέρονται σε διυποκειμενικές πραγματικότητες, οι οποίες με τον καιρό έχουν συσταθεί στο μυαλό των ανθρώπων, καθώς και θεσμικά και αντικειμενικά, κοινόχρηστες πραγματικότητες.

Δηλαδή, το «έθνος», ως όρος μπορεί επίσης να αναφέρεται σε ιστορικές κοινότητες που γεννήθηκαν από τις συγκεκριμένες κοινωνικές διαδικασίες λειτουργίας και το συνδυασμό μακροπρόθεσμα.

Έτσι ώστε τα έθνη και οι εθνικές ταυτότητες λειτουργούν ταυτόχρονα σε δύο επίπεδα: ως υποκείμενα της σημασίας και του λόγου, και ως ισχυρά κοινοτήτες για τα μέλη τους και τις συνέπειές τους. Ως ιστορικά τα έθνη και οι εθνικές ταυτότητες,   πάντα μπορούν να αλλάξουν και τα περιεχόμενά τους να  αμφισβητηθούν.

5

Ο εθνικισμός, επίσης, μπορεί να αναλυθεί σε περισσότερα από ένα επίπεδα. Έτσι λοιπόν, εθνικισμός είναι ένα ιδεολογικό κίνημα με σκοπό την επίτευξη και τη διατήρηση της αυτονομίας, της ενότητας και ταυτότητας για έναν πληθυσμό που ορισμένα από τα μέλη της κρίνουν ότι συνιστούν πραγματικό ή δυνητικό "έθνος".

Αν και υπάρχουν πολλοί τύποι εθνικιστικής ιδεολογίας και πολλά διάφορα είδη κινημάτων , ο  ιδεατός ορισμός χρησιμεύει για την οριοθέτηση του εθνικισμού από τις άλλα ιδεολογικά κινήματα, καθώς και από τα εθνικά αισθήματα.

Ταυτόχρονα, οι εθνικισμοί, όπως και τα έθνη, είναι  ιστορικά φαινόμενα που δημιουργούνται από διαφορετικές κοινωνικές και πολιτισμικές διεργασίες, λαμβάνοντας πολλές μορφές, τόσο μεταξύ όσο και εντός των συγκεκριμένων κοινοτήτων και πολιτισμών.

6

Ο σχηματισμός των εθνών μπορεί να ιχνηλατηθεί στην ανάπτυξη ορισμένων κοινωνικών διαδικασιών και πηγών, καθώς και ο συνδυασμός τους με την πάροδο του χρόνου.

Αυτά βοηθούν στη διαμόρφωση του ανθρώπινου πληθυσμού σε κατηγορίες και κοινότητες σε προσεγγίσεις του ιδεατού τύπου του έθνους.

Βέβαια, στην πράξη, εμπλέκονται  διάφοροι παράγοντες στην ανάπτυξη αυτών των κοινωνικών διαδικασιών και πηγών.

7

O Anthony Smith, υποστηρίζει ότι το έθνος και η εθνική ταυτότητα αποτελούν εθνοσυμβολική κατασκευή, δηλαδή συστήνονται με βάση την επιλογή, το συνδυασμό και την αποκωδικοποίηση αξιών, συμβόλων και μνημών που προϋπάρχουν μέσα στην εθνοτικότητα ή εθνοτικότητες(ethnie). Οι εθνοσυμβολικές προσεγγίσεις τοποθετούν στο κέντρο της εθνοκατασκευής την κουλτούρα και τον πολιτισμό και κυρίως δεν μηδενίζουν την έννοια της εθνικής ταυτότητας όπως κάνουν οι μοντέρνοι, μεταμοντέρνοι κλπ.
Όπως ακριβώς το έθνος θεωρείται από ορισμένους ως μια «φαντασιακή κοινοτητα», ως κατασκεύασμα της εξουσίας και της ιντελιγκέντσιας, έτσι και μια παγκοσμία κουλτούρα η οποία θα είναι μια απομίμηση στοιχείων του παρελθόντος υποστηριζόμενη από την επιστήμη και τις τηλεπικοινωνίες, θεωρείται ως η πιο τολμηρή και φιλόδοξη πράξη της φαντασίας της ανθρωπότητας 
Θα επαναλάβω την άποψη του Anthony Smith για την γένεση του σύγχρονου Ελληνικού Έθνους που βασίζεται στις απόψεις του J.A.Armstrong(National before nationalism,1982, σελ 179-182) και κατά επέκταση στον Απόστολο Βακαλόπουλο(Νέος Ελληνισμός, τόμος 1):

«Μήπως οι Έλληνες εθνικιστές είχαν εντελώς άδικο όταν ισχυρίζονταν ότι το ελληνικό έθνος αναγόταν στη βυζαντινή αυτοκρατο­ρία ή ακόμα και στην αρχαία Ελλάδα και, αντιθέτως, είχαν δίκιο οι μοντερνιστές/νεωτερικοί στον ισχυρισμό τους ότι το ελληνικό έθνος δημιουργήθηκε μό­λις στις αρχές του 19ου αιώνα με την έλευση της νεωτερικότητας; Εφόσον οι μοντερνιστές/νεωτερικοί ορίζουν το έθνος με όρους συλλογικών πολιτικών δικαιω­μάτων, δημόσιας κουλτούρας και οριοθετημένης εδαφικής επικράτειας, τότε δεν υπάρχει καμία αμφιβολία ότι η έννοια έθνος είναι αδιανόητη πριν από τη μοντέρνα εποχή. Αλλά όμως ένα πιέσουμε αυτά τα κριτήρια (των νεωτερικών), μπορούμε να μιλάμε για Ελληνικό έθνος πριν την Ελληνική ήττα του 1922 από τους Τούρκους και την απόρροια ανταλλαγή πληθυσμού και σταθερότητας μέσα στα σύνορα; Οι νεωτεριστές μιλάνε…..πριν τον 20^ο αιώνα.  Εάν όμως ορίσουμε το έθνος, εμείς (οι εθνο-συμβολιστές) με τους νέο-διαχρονιστές με όρους εθνικότητας(ethnicity), λαϊκής γλώσσας και θρη­σκευτικής κουλτούρας, τότε θα μπορούσε να υποστηριχτεί ότι το ελληνικό έθνος(Nation) υπάρχει από τους ύστερους βυζαντινούς χρόνους, όπως και από την ορθόδοξη κοινότητα που ακολούθησε και η οποία διοικείτο από Έλληνες και από έναν ελληνόφωνο κλήρο.Επιπλέον, παρόλο που επήλθε σοβαρή ρήξη στη δημογραφική συνέ­χεια της Ελλάδας εξαιτίας των εισβολών των Αβάρων, των Σλάβων και των Αλβανών τον 6ο αιώνα, θα μπορούσε να υποστηριχτεί ακόμα και η ύπαρξη μιας έντονης πολιτισμικής συνάφειας με την αρχαία Ελλάδα, όπως φαίνεται από την αναβίωση της ελληνικής φιλοσοφίας στην ύστερη Βυζαντινή αυτοκρατορία.»

Κλείνοντας θα επαναλάβω την άποψή μου ότι το σύγχρονο Ελληνικό Έθνος γεννήθηκε την ύστερη Βυζαντινή περίοδο, εξελίχθηκε και εξελίσσεται πολιτικά, οικονομικά και πολιτισμικά μέχρι σήμερα, ενώ κατά την μέση-πρώιμη Βυζαντινή, Ρωμαϊκή και Κλασσική περίοδο υπήρχε ως «εθνική ομάδα»(ethnie).

ΠΗΓΕΣ:

1-«National Identity», 1991 και στα Ελληνικά ως «Εθνική ταυτότητα», 1999(το μοναδικό βιβλίο του Σμιθ που έχει μεταφραστεί)
2-«The nation in history: historiographical debates about ethnicity and nationalism», 2000

3- «Nations in decline?» στο «Nationalism in a global era : the persistence of nations», 2007

4-«Nationalism», 2010