ΣΥΜΒΟΛΗ ΣΤΗΝ ΚΑΤΑΝΟΗΣΗ ΤΗΣ ΕΘΝΙΚΗΣ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑΣ ΤΗΣ ΕΜΕΟ/VMRO/IMRO(1893-1912)*, 1ο μέρος

του Σπυρίδωνα Πλουμίδη
μακεδονικά, ΕΜΣ


Η Μακεδονία της ύστερης οθωμανικής περιόδου αποτέλεσε το μήλον της έριδος μεταξύ τον ελληνικού, βουλγαρικού, σερβικού, ρουμανικού, τουρκικού και αλβανικού εθνικισμού. Η ιστοριογραφική παραγωγή του 19ου και του α' μισού του 20ού αιώνα αποσκοπούσε στο να τεκμηριώσει προκατασκευασμένα σχήματα που καταδείκνυαν την ελληνικότητα, βουλγαρικότητα, σερβικότητα κ.λπ. ολόκληρης ή μέρους τουλάχιστον της περιοχής. Τα πολιτικά συμφέρο­ντα περιόριζαν το επιστημονικό πεδίο καθιστώντας την ιστορία «θεραπαινίδα» της πολιτικής και ανήγαγαν το ζήτημα των ταυτοτήτων σε θέμα «τα­μπού». Πρόσφατα μόνο είδαν το φως της δημοσιότητας μελέτες οι οποίες αμφισβητούν τα καθιερωμένα και προσπαθούν να εξετάσουν την πολυπλο­κότητα και την αλληλοδιαπλοκή των εθνικών ταυτοτήτων.

Ένα από τα πλέον διφορούμενα σημεία του ζητήματος αυτού αποτελεί η Εσωτερική Μακεδόνικη Επαναστατική Οργάνωση (στο εξής: ΕΜΕΟ), διεθνώς γνωστή ως VMRO {Vutreshna Makedonska Revoljutsionna Organizatsija) ή IMRO (Internal Macedonian Revolutionary Organization), η οποία από το 1893 δρούσε στον χώρο της οθωμανικής Μακεδονίας. Όπως δηλώνει με ειλι­κρίνεια Σλαβομακεδόνας ιστορικός, η δυσκολία προσέγγισης της ιστορικής πραγματικότητας της ΕΜΕΟ έγκειται στο γεγονός ότι πολλά από τα μέλη της άλλαζαν στρατόπεδο, μερικά πρόσφεραν τις υπηρεσίες τους ταυτόχρονα σε δύο και τρεις εθνικές παρατάξεις και οι μαρτυρίες που έχουν καταγραφεί εί­ναι ανεπαρκείς. Η συγκεκριμένη Οργάνωση έπαιξε σημαίνοντα ρόλο στα πολιτικά δρώμενα της Βαλκανικής, ιδίως της Βουλγαρίας και της Γιουγκο­σλαβίας, μέχρι τη βίαιη διάλυση της το 1934 με διαταγή του τσάρου Βορίς Β ' της Βουλγαρίας και είναι το κλειδί για την κατανόηση του σλαβικού αλυτρω­τισμού στη Μακεδονία.

Η ΕΜΕΟ διεκδικείται μεταπολεμικά τόσο από τη βουλγαρική όσο και από τη σλαβομακεδονική ιστοριογραφία ως βουλγαρικός και εθνικός «μακεδόνι­κος» αντίστοιχα πολιτικός σχηματισμός. Βεβαίως, η ΕΜΕΟ δεν είναι το μόνο διαφιλονικούμενο σημείο ανάμεσα στη βουλγαρική και τη σλαβομακεδονική ιστοριογραφία και μπορούν να αναφερθούν πλείστα ανάλογα παραδείγματα, όπως οι ιστορικές προσωπικότητες των Αγίων Κυρίλλου και Μεθοδίου, του τσάρου Σαμουήλ, του χαϊντούκου Κάρπος, των αδελφών Μιλαδίνωφ κ.ά. Η διαμάχη όμως γύρω από τον εθνικό χαρακτήρα της ΕΜΕΟ είναι από τα πλέ­ον επίμαχα σημεία στην ιστοριογραφική διαμάχη, καθώς τα εκατέρωθεν ιστο­ρικά επιχειρήματα εξυπηρετούν σημαντικές ιδεολογικές και πολιτικές σκο­πιμότητες. Δεν θα ήταν υπερβολή να ισχυριστούμε ότι η ιστορία της ΕΜΕΟ έχει μετατραπεί σε μύθο. Ως γνωστόν, οι ιστορικοί μύθοι αντιπροσωπεύουν μισές αλήθειες και επομένως διαστρεβλώνουν την πραγματικότητα, αλλά σε πολλές περιπτώσεις αποτελούν διαστρεβλώσεις «απαραίτητες» για τη θεμε­λιακή, τη νομιμοποίηση της διεθνούς ύπαρξης και την ιδεολογική αναπα­ραγωγή μίας «φαντασιακής κοινότητας» που ονομάζεται έθνος. Η ΕMΕO για τους Βουλγάρους τεκμηριώνει τις αλυτρωτικές τους διεκδικήσεις στο γεο)-γραφικό χώρο της Μακεδονίας (και Θράκης), οι οποίες τους είχαν επιδικα­σθεί με τη Συνθήκη του Αγίου Στεφάνου (20 Φεβρουαρίου/3 Μαρτίου 1878), αλλά τους αφαιρέθηκαν με τη Συνθήκη του Βερολίνου (1/13 Ιουλίου 1878). Αντίθετα, για το σλαβομακεδονικό εθνικισμό η Οργάνωση αυτή είναι κεντρι­κό σημείο του «θεμελιωτή μύθου» και ιδεατά αντιπροσωπεύει τη μαχητικότερη εθνικοαπελευθερωτική κίνηση στη νεώτερη ιστορία του επιλεγόμενου «μακεδό­νικου» έθνους. Και οι δύο επίσημες ιστοριογραφίες διατυπώνουν απόλυτες θέσεις, δίνουν έμφαση σε διαφορετικά σημεία, ενώ γενικεύουν και υπερα-πλουστεύουν άλλα σημεία και χρησιμοποιούν επιλεκτικά τις ιστορικές πηγές, στην προσπάθεια τους να τεκμηριώσουν προκατασκευασμένα σχήματα.

Η παρούσα συνοπτική μελέτη δεν αποσκοπεί να παρουσιάσει αναλυτικά την εξέλιξη της βουλγαρικής, σλαβομακεδονικής και γιουγκοσλαβικής βιβλιο­γραφιάς και να καταδείξει λεπτομερώς τις πολιτικές και ιδεολογικές της προεκτάσεις, πράγμα το οποίο έχουν καλύψει οι συγγραφές των Stephen Pal­mer και Robert King (1971) , του Ευάγγελου Κωφού (1974, 1987, 1997) και του Stefan Troebst (1983, 1999) . Θα επισημανθούν συγκεφαλαιωτικά μόνο ορισμένα βασικά σημεία που διαφωτίζουν τις θέσεις και τα επιχειρήματα των δύο εμπλεκόμενων πλευρών και στη συνέχεια θα εξεταστούν οι απόψεις της ελληνικής και δυτικής ιστοριογραφίας. Ως αντιπροσωπευτικά δείγματα της βουλγαρικής και σλαβομακεδονικής ιστορικής συγγραφής επιλέχθηκαν οι πλέον «επίσημες» και ακαδημαϊκές συγγραφές: από βουλγαρικής πλευράς επιλέχθηκε η Istorija na Bulgarija, έκδοση της Βουλγαρικής Ακαδημίας των Επιστημών (Σόφια 1981-1991) και από σλαβομακεδονικής η Istorija na Makedonskiot narod, η οποία δημοσιεύθηκε το 1969 στα Σκόπια υπό την επιμέλεια του Mihailo Apostolski. Επίσης εξετάστηκαν επιμέρους δείγματα από τη λαϊκή ιστοριογραφία, η οποία κατά κανόνα υιοθετεί πιο ακραίες θέσεις.

Έκπληξη προκαλεί στον απροϊδέαστο αναγνώστη που φυλλομετρεί τις σελίδες των δύο επίσημων εθνικών ιστοριών η διαπίστωση ότι τα ίδια πρόσωπα-ηγέτες της Οργάνωσης, όπως του Damjan (ή Dame σε σλαβομακεδονική έκδοση), Gruev (1871-1906), του Gotse Delchev (1872-1903), του Gorche Petrov (1864-1921) και του Jane Sandanski (1872-1915), διεκδικούνται ως εθνικοί ήρωες και από τις δύο πλευρές και φωτογραφίες τους διανθίζουν τις σελίδες και των δύο ιστοριών. Πρέπει επίσης να σημειώσουμε σχετικά ότι μία πόλη στα νοτιοδυτικά της Βουλγαρίας φέρει από το 1949 το όνομα του Sandanski (πρώην Sveti Vrach) , το Νευροκόπι μετονομάστηκε το 1950 σε Gotse Delchev, ενώ οι Σλαβομακεδόνες από την πλευρά τους φυλάσσουν το ακέφαλο σώμα του τελευταίου στην εκκλησία του Σωτήρος (Sveti Spas) στα Σκόπια, το οποίο τους παραδόθηκε επίσημα από την κυβέρνηση Δημητροκ[ τον Οκτώβριο του 1946, όταν οι σχέσεις των δύο κρατών (Βουλγαρίας-Γιουγκοσλαβίας) βρίσκονταν ακόμη σε αγαστό επίπεδο.

Προχωρώντας στην ανάγνωση του κειμένου της επίσημης Ιστορίας της Βουλγαρίας (Istorija na Bulgarija) διαβάζουμε ότι η ΕΜΕΟ συνέχιζε σε νέες βάσεις τον αγώνα των Βουλγάρων εθνικών επαναστατών της προ του 1878 εποχής και ότι οι ιδρυτές και η μετέπειτα ηγεσία της Οργάνωσης ήταν εκπρό­σωποι της Βουλγαρικής διανόησης, η οποία προήλθε από εκπροσώπους της αγροτικής τάξης καθώς και της μικρής και μεσαίας αστικής τάξης, οι οποίοι αισθάνονταν βαθύτερα την πολιτική και οικονομική καταπίεση του οθωμανι­κού ζυγού και θεωρούσαν ως κύριο αντίπαλο τους τη σερβική προπαγάνδα. Η έντονη αντίθεση προς τη σερβική προπαγάνδα μπορεί να εξηγηθεί από την υπόθεση ότι την εποχή της ίδρυσης της ΕΜΕΟ (1893) υπήρχε ακόμη η εντύπω­ση στους ιθύνοντες της Οργάνωσης ότι η ελληνική εθνική προσπάθεια δεν εί­χε πολλές πιθανότητες να επηρεάσει τις συνειδήσεις των σλαβόφωνων της Μακεδονίας. Αναφορικά με τους οπαδούς της Οργάνωσης, η βουλγαρική ι­στοριογραφία ισχυρίζεται ότι ήταν Βούλγαροι, με το αξιωματικό επιχείρημα ότι η πλειοψηφία των κατοίκων της Μακεδονίας ήταν Βούλγαροι. Το τελευ­ταίο επιχείρημα συνεχίζει να είναι πάγια τοποθέτηση της βουλγαρικής ακα­δημαϊκής ιστοριογραφίας, η οποία δεν έχει αναθεωρήσει ακόμη ορισμένες αντιλήψεις του βουλγαρικού εθνικισμού και δεν έχει ακόμη επίσημα παραδε­χθεί ότι οι εθνικές ταυτότητες δεν είναι παρά δημιούργημα της εθνικιστικήςιδεολογίας. Η θέση του Jovan Cvijic το 1906 ότι οι Σλάβοι της Μακεδονίας δεν έχουν παγιωμένη σερβική ή βουλγαρική εθνική συνείδηση παραμένει ακόμη θέμα «ταμπού» στη Βουλγαρία. Αλλα επιχειρήματα που επιστρατεύ­ουν οι Βούλγαροι ιστορικοί προκειμένου να αποδείξουν τον βουλγαρικό εθνι­κό χαρακτήρα τηςΟργάνωσης είναι ότι η Κεντρική της Επιτροπή (Κ.Ε.) είχε την προσωνυμία «βουλγαρική» (Bulgarsko Makedono-Odrinski Revoljutsion-nen Komitet) και το γεγονός ότι το Ιο άρθρο του καταστατικού της προέβλεπε ότι μέλος της Οργάνωσης μπορούσε να γίνει κάθε Βούλγαρος που θα αγωνι­ζόταν για την ελευθερία των Βουλγάρων στη Μακεδονία και τη Θράκη. Επίσης, επικαλούνται τα απομνημονεύματα του πρώτου προέδρου της Οργά­νωσης Hristo Tatarchev (1869-1952), όπου ανοικτά διατυπώνεται ότι το κατα­στατικό σύνθημα περί αυτονόμησης της Μακεδονίας δεν ήταν παρά ο συμβι­βασμός και το πρώτο βήμα προς την τελική προσάρτηση της οθωμανικής αυ­τής επαρχίας στη Βουλγαρική Ηγεμονία, κατά το παράδειγμα της αυτόνομης Ανατολικής Ρωμυλίας (1879-1885) . Το ιστοριογραφικό ενδιαφέρον για το Μακεδόνικο και την ΕΜΕΟ είχε περιοριστεί στο ελάχιστο από το κομμουνιστι­κό καθεστώς ως εθνικιστική ρητορεία και εντοπιζόταν κυρίως στις βουλγαρομακεδονικές οργανώσεις της διασποράς, αλλά αναζωπυρώθηκε μετά τη με­ταπολίτευση (Δεκέμβριος 1989). Το 1990 επανασυστήθηκε το Μακεδόνικο Ιν­στιτούτο της Βουλγαρικής Ακαδημίας των Επιστημών, το οποίο είχε καταρ­γηθεί από την κυβέρνηση του Πατριωτικού Μετώπου το 1947, και το 1994 οργανώθηκε στη Σόφια συνέδριο για τα 100 χρόνια από την ίδρυση της ΕΜΕΟ.

Η επίσημη σλαβομακεδονική ιστοριογραφία (Istorija na Makedonskiot na­rod) από την πλευρά της είναι λιγότερο απόλυτη από τη βουλγαρική στους ισχυρισμούς της και θέση της είναι ότι η Οργάνωση ανήκε στο μακεδόνικο λαό (narod) ανεξάρτητα από θρησκεία ή εθνικότητα, δηλαδή ακολουθούσε διε­θνιστικά πρότυπα. Στο συγκεκριμένο χωρίο ο όρος «μακεδόνικος λαός» έχει σαφώς γεωγραφική παρά εθνική σημασία. Ωστόσο, οι περισσότεροι Σλαβομακεδόνες ιστορικοί συγγραφείς αποδίδουν σαφώς στενότερο εθνικό περιεχόμε­νο στον όρο narod και ισχυρίζονται με απόλυτο τρόπο ότι η ΕΜΕΟ ήταν το εθνικοαπελευθερωτικό κίνημα του «μακεδόνικου λαού» , όπου η μαρξιστική έννοια «λαός» (narod) ταυτίζεται με την αστική έννοια «έθνος» (natsija). Συ­νακόλουθα, η ΕΜΕΟ τοποθετείται στο πάνθεο των εθνικών ηρώων και θεω­ρείται προκάτοχος του «Αντιφασιστικού Συμβουλίου Εθνικής Απελευθέρωσης της Μακεδονίας» (ASNOM), το οποίο ιδρύθηκε από το ΚΚΓ του Τίτο στην κα­τεχόμενη Γιουγκοσλαβική Μακεδονία στις 2 Αυγούστου 1944. Επιστρέφο­ντας στην Istorija na Makedonskiot narod, παρατηρούμε ότι οι συγγραφείς της αναγνωρίζουν ως γνήσια τα όσα γράφει ο Hristo Tatarchev στα απομνη­μονεύματα του, αλλά αντιτάσσουν το επιχείρημα ότι στους κόλπους της Ορ­γάνωσης υπήρχε και μία δεύτερη τάση, η οποία υποστήριζε την ανεξαρτησία της ΕΜΈΟ και αντιτασσόταν σε κάθε ιδέα συνεργασίας με τις κυβερνήσεις των γειτονικών χριστιανικών κρατών, συμπεριλαμβανομένης και της Βουλ­γαρίας. Το βασικό αντεπιχείρημα των Σλαβομακεδόνων ιστορικών στην προ­σπάθεια ανασκευής των βουλγαρικών ισχυρισμών είναι ότι η τάση αυτή, η οποία αντιπροσωπευόταν από τον Ivan Η. Nikolov, ήταν η επικρατέστερη με­ταξύ των μελών και κατά συνέπεια προσέδιδε τον κυρίαρχο εθνικό χαρα­κτήρα στην Οργάνωση. Οι Σλαβομακεδόνες ιστορικοί παραδέχονται παρο­μοίως ότι το πρώτο καταστατικό της ΕΜΕΟ είχε βασισθεί σε εκείνο της Βουλ­γαρικής Επαναστατικής Επιτροπής του 1874 και ο όρος «βουλγαρικός» χα­ρακτήριζε την επωνυμία της Κ.Ε. της Οργάνωσης, αλλά τονίζουν ότι αυτό ουδόλως έχει σχέση με τους πραγματικούς της σκοπούς και ότι η ιδέα της προσάρτησης της Μακεδονίας στη Βουλγαρία ήταν ξένη επιρροή των βουλ­γαρικών αστικών σοβινιστικών κύκλων, οι οποίοι εκμεταλλεύονταν τις προσ­πάθειες του μακεδόνικου λαού για ελευθερία. Κατ' ακολουθία, η Σλαβομα-κεδονική ιστοριογραφία καταλήγει ότι μέλη της Οργάνωσης ήταν τόσο Βούλ­γαροι όσο και «Μακεδόνες» με την εθνική σημασία του όρου, υπονοώντας ότι οι τελευταίοι ήταν η πλειοψηφία στους κόλπους της. Ως πλέον αντιπροσω­πευτικές της ιδεολογίας της ΕΜΕΟ θεωρούνται οι πρόνοιες του καταστατικού που συντάχθηκε από το Β' Συνέδριο της επαναστατικής επιτροπής Θεσσαλο­νίκης το 1905, όπου απουσιάζει ο εθνικός όρος «Βούλγαρος» και στο 5ο άρ­θρο ορίζεται εναλλακτικά ότι μέλος της Οργάνωσης μπορεί να γίνει κάθε κά­τοικος της Ευρωπαϊκής Τουρκίας χωρίς διάκριση φύλου, εθνικότητας, θρη­σκεύματος και πολιτικών πεποιθήσεων. Η επίσημη Γιουγκοσλαβική ιστοριο­γραφία απηχούσε, ασφαλώς, τη σλαβομακεδονική άποψη, θεωρούσε την ΕΜΕΟ ως το μακεδόνικο εθνικοαπελευθερωτικό κίνημα και απέδιδε αφοριστι­κά όποιες φιλοβουλγαρικές τάσεις στους κόλπους της στον πολιτικό οπορτου­νισμό των μελών της παρά στις πραγματικές τους πεποιθήσεις. Αντίθετα, οι Σέρβοι (π.χ. Djoko Slijepcevic) και οι Κροάτες (π.χ. Ινο Banac) της δια­σποράς υποστήριζαν τη βουλγαρική εκδοχή, δηλαδή ότι το αυτονομιστικό κίνημα στη Μακεδονία ήταν βουλγαρικής έμπνευσης και έφθαναν μέχρι και του σημείου να αρνούνται ακόμη και την ύπαρξη «μακεδόνικου» έθνους. Η μετακομμουνιστική σλαβομακεδονική ιστοριογραφία απορρίπτει τη μετριοπα­θή μαρξιστική-διεθνιστική εκδοχή της Istorija na Makedonskiot narod και απηχεί ριζοσπαστικές απόψεις, οι οποίες έχουν σκοπό να τονίσουν περισσότε­ρο τον εθνικό «μακεδόνικο» χαρακτήρα της Οργάνωσης. Προς τούτο π.χ. χρησιμοποιεί τον απλουστευτικό όρο «Μακεδόνικη Επαναστατική Οργάνωση» (Makedonska Revolutsionerna Organizatsija) παραλείποντας τον όρο «Εσωτε­ρική», υπογραμμίζει τον αντιβουλγαρικό της προσανατολισμό, δεν αναφέρε­ται καθόλου στα απομνημονεύματα του Τατάρτσεφ και αρνείται την ύπαρξη του προσδιορισμού «βουλγαρική» στην επωνυμία της.

Ιδιαίτερη σημασία δίδεται εξίσου και από τις δύο εθνικές ιστοριογραφίες (σλάβομακεδόνικη και βουλγαρική) στην πραγμάτευση της λεγόμενης «εξέγερ­σης του Ήλιντεν και της Μεταμόρφωσης» (20 Ιουλίου/2 Αυγούστου 1903). Και οι δύο εθνικές ιστοριογραφίες αφιερώνουν μεγάλη έκταση στην εξιστόρη­ση των γεγονότων, στην ανάλυση της εθνικής της σημασίας και της απήχησης της σε διεθνές επίπεδο. Η επίσημη Ιστορία της Βουλγαρίας υποστηρίζει ότι όσον αφορά τις στοχεύσεις και τη φύση της η εξέγερση τον Ήλιντεν αποτελεί τη μεγάλη εποποιία του βουλγαρικού πληθυσμού της Μακεδονίας και της Θράκης ... (και) κατέχει επιφανή θέση στην ιστορία του βουλγαρικού λαού, είναι ο θεμέλιος λίθος του απελευθερωτικού αγώνα τον βουλγαρικού λαού στις ευρωπαϊκές επαρχίες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Αξίζει να ανα­φέρουμε ότι το 1951 ένα μικρό χωριό (πρώην Belitsa) στην περιφέρεια του Μπλαγκόεβγκραντ μετονομάστηκε σε Ilidentsi σε ανάμνηση της εξέγερσης Ωστόσο, πρέπει να διευκρινίσουμε ότι το Ήλιντεν δεν είναι για τους Βούλγα­ρους η κεντρική εθνική επανάσταση —τέτοιος ρόλος έχει αποδοθεί στην Απρι­λιανή Εξέγερση του 1876—, αλλά χρησιμοποιείται για τη νομιμοποίηση της αλυτρωτικής της πολιτικής που άσκησε (μέχρι το 1944) η Βουλγαρία στον γεωγραφικό χώρο της Μακεδονίας.

Κατά πολύ σημαντικότερος είναι ο ρόλος που διαδραματίζει η εξέγερση του Ήλιντεν στην εθνική μυθολογία των Σλαβομακεδόνων. Το Ήλιντεν απο­τελεί τη μόνη άξια λόγου επαναστατική ενέργεια με απελευθερωτικό χαρακτή­ρα, η οποία μπορεί να νομιμοποιήσει τις διεκδικήσεις του «μακεδόνικου έθνους» για μία θέση ανάμεσα στα έθνη του κόσμου που αγωνίστηκαν για την πολιτική τους χειραφέτηση. Οι Σλαβομακεδόνες ιστορικοί εκθειάζουν την Εξέγερση ως την πλέον σημαντική εκδήλωση της θέλησης του υπόδουλου μακεδόνικου λαού για αγώνα και ελευθερία και ως την κορύφωση του («μα­κεδόνικου») εθνικοαπελευθερωτικού κινήματος. Η εφήμερη κατάληψη του Κρουσόβου από τους αντάρτες της ΕΜΕΟ και η διακήρυξη μιας υποτυ­πώδους σοσιαλιστικής δημοκρατίας εκεί προβάλλεται από τους Σλαβομακε­δόνες ως απόδειξη της επιθυμίας των Μακεδόνων για δημιουργία εθνικού κράτους, δηλαδή ως ένα πρώτο, εμβρυώδες αυτόνομο «Μακεδόνικο» εθνικό κράτος-προκάτοχο της Λαϊκής Δημοκρατίας της Μακεδονίας που ιδρύθηκε το 1944. Προκειμένου να διαφοροποιηθούν τυπικά από τους Βουλγάρους, οι Σλαβομακεδόνες επέλεξαν (το 1944) ως ημέρα ανακήρυξης της εθνικής ανεξαρτησίας και μνήμης τη 2α Αυγούστου, δηλαδή σύμφωνα με το νέο ημε­ρολόγιο, ενώ οι Βούλγαροι συνεχίζουν να εορτάζουν το Ήλιντεν σύμφωνα με το παλαιό ημερολόγιο (την 20η Ιουλίου).

Συνέχεια στο 2ο μέρος ΕΔΩ.
==========================================================
* Για λόγους καθαρά χώρου δεν έβαλα και τις σημειώσεις του κειμένου όπου ο συγγραφέας τεκμηριώνει τις απόψεις του.