Μακεδόνες: Καταγωγή – Γλώσσα – Αρχικές εγκαταστάσεις

του εθνολόγου-βιολόγου Δημήτρη Ε. Ευαγγελίδη

Αναδημοσίευση από το blog εθνο-λογικά

Οι Μακεδόνες υπήρξαν ένα από τα σπουδαιότερα αρχαιοελληνικά φύλα, που με τις κατακτήσεις τους του 4ου αιώνα π.Χ. θα διαδώσουν σε τεράστιες εκτάσεις της Ασίας και της Αφρικής, τον ελληνικό πολιτισμό. Οι Μακεδόνες, όπως αποδεικνύουν στοιχεία της νεώτερης έρευνας (βλ. Ιστορία Ελληνικού ΄Εθνους «Εκδοτική Αθηνών» 1971, τομ. Β΄ σελ. 237), ήσαν συγγενείς με τους Μάγνητες, ένα άλλο αρχαιοελληνικό φύλο.

Η ονομασία και των δύο φύλων προέρχεται από την ρίζα μακ- που σημαίνει μέγεθος, με την ειδικότερη έννοια ύψος, την οποία συναντάμε και στις ελληνικές λέξεις μάκος-μήκος, μακρός κ.λ.π. Οι Μάγνητες θεωρούνται μάλιστα από ορισμένους ερευνητές (βλ. ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ – «Εκδοτική Αθηνών» 1982, σελ. 63) ως κλάδος των Μακεδόνων, προερχόμενοι από την περιοχή του όρους Λάκμων ή Λάκμος, στην κεντρική Πίνδο, όπου είχαν εγκατασταθεί, από την εποχή της εισόδου των Πρωτο-ελληνικών φύλων (μεταξύ 2200/2100 π.Χ.) στον ελλαδικό χώρο. Επομένως, Μακεδόνες = υψηλόσωμοι ή αυτοί που ζουν σε ψηλά μέρη, οι ορεσίβιοι.

Ο μεγάλος επικός ποιητής του 8ου-7ου αιώνα π.Χ. Ησίοδος, εμφανίζει στις Ηοίες [Μεγάλο επικό έργο στο οποίο απαριθμούνται οι «γενάρχισσες» των ηρωϊκών γενών, τοποθετημένες σε μια σειρά, όπου η κάθε περίπτωση εισάγεται με την στερεότυπη φράση «ἢ οἵη…» (= ή όπως η...) κάτι που έδωσε και τον ανεπίσημο τίτλο στο κείμενο αυτό, που είναι γνωστό στην αρχαία γραμματεία ως «Κατάλογος Γυναικών»] του, τον Μάγνητα και τον Μακεδόνα ως γιους της Θυΐας, της κόρης του Δευκαλίωνος και επομένως πρώτα εξαδέλφια των γιων του Έλληνος (γιου του Δευκαλίωνος και αδελφού της Θυΐας) και της νύμφης Ορσηΐδος, δηλαδή του Δώρου, του Ξούθου και του Αιόλου:

«…ἥ δ’ ὑποκυσαμένη Διῒ γείνατο τερπικεραύνῳ υἷε δύω,
Μάγνητα Μακηδόνα θ’ ἱππιοχάρμην,
οἳ περί Πιερίην καί Ὄλυμπον δώματ’ ἒναιον…»

(απόσπ. 7)
(…Αυτή συνέλαβε με τον Δία, τον Θεό που χαίρεται τον κεραυνό, και του γέννησε δυο γιους, τον Μάγνητα και τον Μακεδόνα, που πολεμάει πάνω σε άρμα, και αυτοί κατοικούσαν στην περιοχή της Πιερίας και του όρους Όλυμπος…).

Υπενθυμίζουμε ότι κατά την Μυθολογία (Απολλόδωρος, Α΄ VΙΙ. 3), ο Ξούθος (=ξανθός) ήταν ο πατέρας του Αχαιού και του Ίωνος και έτσι έχουμε τους μυθικούς γενάρχες των ελληνικών φύλων δηλ. των Δωριέων, των Αχαιών, των Αιολέων και των Ιώνων. Από την πρώϊμη λοιπόν αρχαιότητα, αναγνωρίζανε τους στενούς δεσμούς αίματος μεταξύ των Μακεδόνων και των υπολοίπων ελληνικών φύλων δηλ. την κοινή τους καταγωγή, που αποδόθηκε τόσο εύστοχα με μεταφορικό τρόπο, στους ωραιότατες διηγήσεις της ελληνικής μυθολογίας. Η διήγηση του Ησίοδου που προαναφέραμε αποτελεί ένα χαρακτηριστικό δείγμα αυτής της συνήθειας, να διατηρούνται παλαιότατες μνήμες και παραδόσεις με την μορφή μύθων.

Η συγγένεια Μακεδόνων και Μαγνήτων παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον από την πλευρά μιας ακόμη επιβεβαίωσης της καταγωγής των Μακεδόνων ως ενός αδιαμφισβήτητα ελληνικού φύλου. Εκτός από το γεγονός της κοινής προέλευσης των δύο εθνικών ονομάτων από την ίδια ρίζα μακ- που ήδη αναφέραμε παραπάνω, οι αρχαίοι Έλληνες προφανώς αναγνώριζαν αυτή την συγγένεια και κατά την άποψή μας έτσι ερμηνεύεται και το ότι ο Ησίοδος παρουσίασε τον Μακεδόνα και τον Μάγνη ως αδελφούς.

Αλλά η συγγένεια επιβεβαιώνεται και από δύο ακόμη αδιάσειστα στοιχεία του θρησκευτικού και κοινωνικού βίου, όπως το ότι και τα δυο φύλα τελούσαν μια εορτή τα Εταιρείδια, άγνωστη στα υπόλοιπα ελληνικά φύλα της εποχής, καθώς και το ότι είχαν έναν ιδιαίτερο χορό, την Καρπαία, με την παρατήρηση ότι τον ίδιο χορό εκτός από τους Μακεδόνες και τους Μάγνητες είχαν και οι Αινιάνες, από τη εποχή που το φύλο αυτό γειτόνευε μαζί τους (βλ. λεπτομέρειες στο ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ, ό.π. σελ. 49-63)

Με τα διασωθέντα αποσπάσματα του έργου «Περιήγησις» του περίφημου γεωγράφου της αρχαιότητας Εκαταίου του Μιλησίου (6ος - 5ος αιώνας π.Χ.), περνάμε σε πιο χειροπιαστές και άμεσες πληροφορίες για τις χώρες και τους λαούς της εποχής του. Υπήρξε πάντως μεγάλο ατύχημα το γεγονός ότι το έργο αυτό χάθηκε και το γνωρίζουμε μόνο από αποσπάσματα που διασώθηκαν σε έργα μετέπειτα συγγραφέων.

Ειδικότερα οι πληροφορίες από το τμήμα όπου περιέγραφε την Μακεδονία θα ήσαν ασφαλώς πολυτιμότατες, αφού θα είχαμε πρωτογενή στοιχεία για τα πρώτα χρόνια του Μακεδονικού Βασιλείου και τους κατοίκους του. Έτσι, περιοριζόμαστε σήμερα στα ελάχιστα αποσπάσματα, που διασώθηκαν σε κείμενα του Ηροδότου, του Θουκυδίδη και του Στράβωνος.

Από την μελέτη πάντως όσων πληροφοριών κατάφεραν να συγκεντρώσουν από κείμενα αρχαίων συγγραφέων, καθώς και των αρχαιολογικών ευρημάτων, οι ερευνητές κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι η αρχαία Μακεδονική γλώσσα ήταν ένα δωρικό ιδίωμα, που ανήκε στην ομάδα των λεγομένων Δυτικών ελληνικών διαλέκτων, ενώ παλαιότερα είχε υποστηριχθεί ότι οι Μακεδόνες ήσαν ένα αιολόφωνο [Όπως π.χ. ο A. Fick (1874) και ο Γερμανός γλωσσολόγος Otto Hoffmann (Die Makedonen, ihre Sprache und ihr Volkstum – Göttingen, 1906). Βλ. περισσότερα στο N. G. L. Hammond : The Macedonian State 1989, σελ. 13. Υπάρχουν όμως επιγραφές του 4ου και 3ου αιώνα π. Χ. από την Βεργίνα και την Πέλλα (π.χ. κατάδεσμος), των οποίων η γλώσσα παρουσιάζει γνωρίσματα Δωρικής (Δυτικής) διαλέκτου (βλ. Eugene N. Borza: The emergence of Macedon 1990, σελ. 93). Για μια διεξοδική διερεύνηση του ζητήματος της γλώσσας των αρχαίων Μακεδόνων βλ. ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ό.π., σελ. 54 – 59] κατά βάση φύλο, εγκατεστημένο, όπως έχουμε ήδη αναφέρει, στην περιοχή του όρους Λάκμων ή Λάκμος, στην κεντρική Πίνδο.

Υπενθυμίζουμε, ότι στην διάρκεια των αιώνων που μεσολάβησαν από τις εγκαταστάσεις των Πρωτοελλήνων, μέχρι την έναρξη των μετακινήσεών τους νοτιότερα ( 2200/2100 - 1900 π.Χ.), η αρχικώς ενιαία πρωτο-ελληνική γλώσσα διαφοροποιείται σε ορισμένες διαλέκτους, που η γεωγραφική τους εξάπλωση και τα μεταξύ τους όρια (κατά προσέγγιση) αποτυπώνονται στον Χάρτη 1.

Γύρω στο 1900 π.Χ., με την έναρξη της περιόδου που είναι γνωστή ως «Μέση Εποχή του Ορειχάλκου», αρχίζουν μαζικές μετακινήσεις ορισμένων πρωτοελληνικών φύλων προς την Νότια Ελλάδα.

Από την περιοχή της σημερινής Δυτικής Μακεδονίας μετακινούνται τα φύλα των Πρωτο-Αρκάδων και των Πρωτο-Αιολέων, τα οποία μιλούσαν τις αντίστοιχες παραλλαγές της λεγομένης Κεντρικής Διαλέκτου της Πρωτοελληνικής.

Στην περιοχή της Δυτικής Μακεδονίας, στην Βόρεια Πίνδο, θα παραμείνουν, το φύλο των Βοιωτών (το οποίο εντοπίζεται στο όρος Βοίον ή Βόϊον, στα σύνορα των σημερινών Νομών Καστοριάς, Κοζάνης και Ιωαννίνων και που σύντομα θα εγκαταλείψει και αυτό την περιοχή) και νοτιότερα, στην Κεντρική Πίνδο και συγκεκριμένα στο όρος Λάκμων ή Λάκμος (σημερ. Περιστέρι, στα σύνορα των σημερινών Νομών Τρικκάλων και Ιωαννίνων, νοτίως του Μετσόβου), το φύλο των Μακεδόνων.

Σύμφωνα πάντως με τα στοιχεία που διαθέτουμε, φαίνεται ότι μετά την αποχώρηση των Πρωτο-Αρκάδων από τον χώρο της σημερινής Νοτιοδυτικής Μακεδονίας (Ελιμιώτις, Ελίμεια = περιοχή Κοζάνης-Γρεβενών), οι Μακεδόνες θα εξαπλωθούν αρχικά προς τις περιοχές αυτές. Οι Βοιωτοί, εγκατεστημένοι ήδη στην κεντρική Πίνδο, θα εγκαταλείψουν την περιοχή τους προς το τέλος της Εποχής του Χαλκού (γύρω στο 1200 π.Χ.) και θα μεταναστεύσουν στην Άρνη, στο κέντρο της περιοχής που θα ονομασθεί αργότερα Θεσσαλία (από το ομώνυμο φύλο των Θεσσαλών, οι οποίοι θα εισβάλουν μεταξύ 1125-1100 π.Χ. και θα κατακτήσουν βαθμιαία ολόκληρη την περιοχή). Οι Βοιωτοί θα εκδιωχθούν από τους Θεσσαλούς και θα καταλήξουν στην Βοιωτία.

Το κενό που άφησαν στην Δυτ. Μακεδονία οι Βοιωτοί, θα καλύψουν ελληνικά φύλα που εξόρμησαν από την Ήπειρο και στην συνέχεια θα εξαπλωθούν στις περιοχές που αργότερα ονομάζονταν Ορεστίς, Λυγκηστίς και Πελαγονία (Βλ. Χάρτη 2). Τα φύλα αυτά θα απορροφηθούν αρκετά αργότερα από τους Μακεδόνες.

Χάρτης 2

Οι υπόλοιπες περιοχές της Μακεδονίας κατέχονται πριν από το τέλος της Εποχής του Ορειχάλκου (13ος /12ος αιώνας π.Χ.) από τους Παίονες, τους Βοττιαίους, τους Εορδούς, τους Άλμωπες, μη ελληνικά φύλα και τους Δουρίοπες ή Δευρίοπες, ένα μικρό φύλο, συγγενές με το ελληνικό φύλο των Πελαγόνων, όπως αποδείχθηκε.