H ίδρυση της Βουλγαρικής Εξαρχίας(1ο μέρος)

Του Δρ. Ευάγγελου Κωφού.

Για να επιβληθούν και να εξελιχθούν ως ιδιαίτερη εθνότητα στην οθωμανική αυτοκρατορία οι Βούλγαροι έπρεπε να αποκτήσουν τη δική τους Εκκλησία. Η δημιουργία όμως ανεξάρτητης βουλγαρικής εκκλησίας θά έφερνε αναπότρεπτα τους Βουλγάρους σε σύγκρουση με το οικουμενικό πατριαρχείο και, κατ' επέκταση, με τον Ελληνισμό. Αρχικά, τα αιτήματα των Βουλγάρων ήταν περιορισμένα : διορισμός Βουλγάρων επισκόπων και ιερέων στις βουλγαρικές επαρχίες και κοινότητες, χρησιμοποίηση της βουλγαρικής αντί της ελληνικής γλώσσας στη θεία λειτουργία, παραχώρηση ναών για χρήση αποκλειστικά από τούς Βουλγάρους κ.ά.

Με την πάροδο του χρόνου, στους κόλπους του εθνικό-εκκλησιαστικού κινήματος των Βουλγάρων αναπτύχθηκαν δύο τάσεις. Η μία, πιο μετριοπαθής, επιδίωκε...

 τη σταδιακή ίδρυση αυτόνομης βουλγαρικής εκκλησίας, μέσα στα πλαίσια της Μεγάλης του Χρίστου Εκκλησίας, και με αμοιβαίους συμβιβασμούς. Η άλλη υιοθετούσε αδιάλλακτη γραμμή και πρόβαλλε απόψεις απαράδεκτες για το Φανάρι, αδιαφορώντας για το ενδεχόμενο πλήρους ρήξεως μέ το οικουμενικό πατριαρχείο.

Αφορμή να τεθούν ανοικτά τα αιτήματα των Βουλγάρων έδωσε η εξαγγελία του Χάτι Χουμαγιούν. Για την εκτέλεση των διατάξεων του νόμου αυτού συγκροτήθηκε στην Κωνσταντινούπολη, από το 1857 ως το 1860, εθνοσυνέλευση εκκλησιαστικών και λαϊκών εκπροσώπων με σκοπό τη σύνταξη των γενικών κανονισμών του οικουμενικού πατριαρχείου. Οι κανονισμοί αυτοί στην τελική τους μορφή προέβλεπαν τη σύσταση δύο σωμάτων : της Ιεράς Συνόδου και του Διαρκούς μεικτού Εθνικού Συμβουλίου. Στη συνέλευση είχαν κληθεί να μετάσχουν και τέσσερις Βούλγαροι εκπρόσωποι, οι όποιοι από την πρώτη στιγμή έθεσαν ζήτημα επανιδρύσεως του πατριαρχείου Τύρναβου και της αρχιεπισκοπής Αχρίδας, συστάσεως βουλγαρικής ιεραρχίας, συμμετοχής Βουλγάρων στα δύο σώματα του πατριαρχείου, καθώς και μεριδίου από τούς εκκλησιαστικούς πόρους. Τα αιτήματα αυτά απορρίφθηκαν με το αιτιολογικό ότι εισήγαγαν στην  Εκκλησία το φυλετισμό, δηλαδή το διαχωρισμό των πιστών και των ιερωμένων με βάση την εθνική τους προέλευση. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι την εποχή εκείνη 14 αρχιερείς του κλίματος του οικουμενικού θρόνου ήταν βουλγαρικής καταγωγής.

Οι Βούλγαροι αποχώρησαν από τη συνέλευση και ή κατάσταση οδηγήθηκε σε κρίση. Σε ορισμένες επαρχίες Βούλγαροι επίσκοποι εκδήλωσαν τάσεις ανεξαρτητοποιήσεως και έπαψαν να μνημονεύουν το όνομα του πατριάρχη. Σε απάντηση, το πατριαρχείο τούς καθαίρεσε και ζήτησε από την Υψηλή Πύλη να τους εξορίσει προσωρινά.

Οι Βούλγαροι τότε στράφηκαν προς τούς Τούρκους. Αντιπρόσωποι των βουλγαρικών επαρχιών υπέβαλαν το 1861 υπόμνημα στην οθωμανική κυβέρνηση με το όποιο ζητούσαν : 

α) συμμετοχή Βουλγάρων συνοδικών στην εκλογή του οικουμενικού πατριάρχη, με βάση την αναλογία του πληθυσμού' 

β) τις μισές έδρες της Ιεράς Συνόδου του πατριαρχείου 

γ) τη σύσταση χωριστού βουλγάρικου μικτού Συμβουλίου μέσα στους κόλπους του πατριαρχείου — με αρμοδιότητα να εκλέγει τούς αρχιερείς των βουλγαρικών επαρχιών και 

δ) την εκλογή αρχιερέων στις μικτές επαρχίες από την εθνικότητα πού υπερτερούσε αριθμητικά. 

Το πατριαρχείο ικανοποίησε μερικά από τα αιτήματα αυτά" συγκατένευσε στην τέλεση της λειτουργίας στη βουλγαρική γλώσσα, υπό ορισμένες προϋποθέσεις, και στο διορισμό Βουλγάρων επισκόπων σε επισκοπές βορείως του Αίμου. Οι παραχωρήσεις όμως αυτές θεωρήθηκαν ανεπαρκείς- άλλωστε είχαν έρθει πολύ αργά.

Ενώ η ένταση των σχέσεων μεταξύ Ελλήνων και Βουλγάρων άρχισε να παίρνει διαστάσεις, έφτασε στην Κωνσταντινούπολη ό νέος πρεσβευτής της Ρωσίας, ο κόμης Νικολάι Ίγνάτιεφ. Ή παρουσία του εκεί, από το 1864 ως το 1877, έμελλε να συνδεθεί με το βουλγαρικό εκκλησιαστικό ζήτημα στην οξύτερη του φάση, πράγμα πού οδήγησε τούς Έλληνες να τον θεωρήσουν ως το βασικό αρχιτέκτονα της ιδρύσεως της βουλγαρικής Εξαρχίας. Είναι γεγονός ότι ό Ιγνάτιεφ θεωρούσε τούς Βουλγάρους βασικό στοιχείο — ίσως το βασικότερο — για την προώθηση των ρωσικών επεκτατικών επιδιώξεων στη Βαλκανική και ιδιαίτερα στην περιοχή των Δαρδανελλίων και ότι σε όλη τη διάρκεια της θητείας του στην Κωνσταντινούπολη προώθησε όσο μπορούσε τις βουλγαρικές θέσεις τόσο μέσα στους κόλπους της οθωμανικής κυβερνήσεως, όσο και στο εσωτερικό της Βουλγαρίας, όπου ενθάρρυνε τις προσπάθειες για γενικό ξεσηκωμό την κατάλληλη στιγμή. Στις ενέργειες του ο Ιγνάτιεφ είχε γνώμονα το πολιτικό συμφέρον της Ρωσίας. Πίστευε ότι η δημιουργία βουλγάρικης εκκλησίας, με την ενεργό βοήθεια της ρωσικής διπλωματίας, θα ισχυροποιούσε τους φυλετικούς δεσμούς Βουλγάρων και Ρώσων προς όφελος των στρατηγικών ρωσικών επιδιώξεων στη νοτιοανατολική Ευρώπη. Επιπλέον, ή δημιουργία αυτόνομης βουλγαρικής εκκλησίας θα εξουδετέρωνε την προσηλυτιστική δραστηριότητα των Καθολικών, ή οποία, γύρω στο 1860 είχε αρχίσει να σημειώνει σχετική πρόοδο ανάμεσα στους Βουλγάρους. Πίσω από τη δραστηριότητα αυτή ο Ιγνάτιεφ διέβλεπε πολιτικούς ελιγμούς της Αυστρίας και της Γαλλίας για την απόσπαση των Βουλγάρων από την επιρροή της Ρωσίας. Οι πολιτικές όμως αυτές εκτιμήσεις δεν παρέσυραν το Ρώσο διπλωμάτη σε βεβιασμένες ενέργειες, πού θα μπορούσαν να οδηγήσουν σε ανοιχτή ρήξη με το πατριαρχείο και γενικότερα με τον Ελληνισμό. Άλλωστε, γνώριζε ότι σε μια νέα κρίση του Ανατολικού ζητήματος ή Ρωσία όφειλε να εμφανισθεί ως υπερασπιστής των συμφερόντων όλων των υπόδουλων χριστιανών. Διάσταση Ελλήνων και Βουλγάρων και μονόπλευρη ενέργεια υπέρ των σλαβικών λαών θα έδινε το πρόσχημα στις αντίπαλες ευρωπαϊκές Δυνάμεις να εμφανισθούν ως υπερασπιστές των ελληνικών δικαίων προκειμένου να αποτρέψουν μονομερή ρωσική λύση του Ανατολικού ζητήματος. Μόνο όταν εξέλειψε κάθε δυνατότητα συμβιβασμού, μόνο τότε ό Ιγνάτιε έριξε όλο του το βάρος στην πλευρά των Βουλγάρων για την ίδρυση βουλγαρικής εκκλησίας. 'Αλλά και μετά την ίδρυση ήλπιζε, με αμοιβαίες υποχωρήσεις, να πετύχει κάποιο συμβιβασμό, όπως πιστοποιούν τόσο οι βουλγαρικές και ρωσικές πηγές, όσο και τα ανέκδοτα ελληνικά διπλωματικά αρχεία.

Η εκκλησιαστική λοιπόν διένεξη υπήρξε ένα από τα πρώτα προβλήματα πού κλήθηκε να αντιμετωπίσει ό Ιγνάτιε μόλις έφτασε στην Κωνσταντινούπολη το 1864. Με νέες προτάσεις οι Βούλγαροι δέ ζητούσαν πλέον τη σύσταση χωριστού βουλγαρικού μικτού Συμβουλίου, αλλά μόνο συμμετοχή στην εκλογή του πατριάρχη. Παρέμειναν όμως ανένδοτοι — και στα μάτια των ' Ελλήνων προκλητικά απαιτητικοί — στην εδαφική έκταση πού έπρεπε να υπαχθεί στη βουλγαρική εκκλησιαστική δικαιοδοσία. Από τις 49 επαρχίες του οικουμενικού θρόνου στην ευρωπαϊκή Τουρκία, διεκδικούσαν τις 30. Ανάμεσα σ' αυτές περιλαμβάνονταν επαρχίες με αναμφισβήτητη αριθμητική υπεροχή Ελλήνων ή Σέρβων.

Οι Βούλγαροι εμφανίζονταν πιο ενδοτικοί σε θέματα πνευματικού προβαδίσματος, ενώ παρέμεναν άκαμπτοι στον καθορισμό όσο το δυνατό ευρύτερων εδαφικών ορίων. Όπως ήταν φυσικό, ή θέση αυτή δημιουργούσε στο Φανάρι ένα κρίσιμο δίλημμα : να επιδιώξει, με πιθανότητα επιτυχίας, την τυπική διατήρηση του πνευματικού προβαδίσματος με αντάλλαγμα την ικανοποίηση των εδαφικών αιτημάτων; Ή, αντίθετα να διασφαλίσει για τον Ελληνισμό τον έλεγχο στις επισκοπές Θράκης, Ευξείνου Πόντου και Μακεδονίας και να υποχωρήσει σε θέματα καθαρά εκκλησιαστικής τάξεως, όπως π.χ. το δικαίωμα του πατριαρχείου να εγκρίνει ή όχι την εκλογή του Βουλγάρου έξαρχου, ή να επιτρέπει τη συνύπαρξη στην 'ίδια περιφέρεια επισκόπων του πατριαρχείου και της βουλγαρικής εκκλησίας κ.ά.

Το Φεβρουάριο του 1867 νέος οικουμενικός πατριάρχης ανέλαβε ό Γρηγόριος ΣΤ', άνδρας με ευρύτητα αντιλήψεων και θάρρος. Με την ενθάρρυνση του Ιγνάτιεφ, καταπιάστηκε από την πρώτη στιγμή για την εξεύρεση λύσεως στο ακανθώδες εκκλησιαστικό πρόβλημα. "Όπως προκύπτει από τη σχετική αλληλογραφία της ελληνικής πρεσβείας Κωνσταντινουπόλεως, στις συνδιαλλακτικές του προσπάθειες ό πατριάρχης είχε και τη συμπαράσταση της ελληνικής κυβερνήσεως, ή οποία την εποχή εκείνη καλλιεργούσε πολιτικά ανοίγματα προς τα άλλα έθνη της Βαλκανικής. Ό Γρηγόριος, από τη δική του πλευρά, έβλεπε ότι ή διαιώνιση του ζητήματος θα απέβαινε σε βάρος του κύρους του πατριαρχείου, γιατί αναπόφευκτα θα προκαλούσε την επέμβαση της οθωμανικής κυβερνήσεως στα εσωτερικά της Εκκλησίας. Ή Κρητική επανάσταση είχε ήδη ξεσπάσει και βρισκόταν σε πλήρη εξέλιξη και οι Τούρκοι είχαν κάθε λόγο να υποδαυλίζουν εστίες διχόνοιας ανάμεσα στις βαλκανικές εθνότητες. Μέσα στο κλίμα αυτό, τον Ιούλιο του 1867, ό Γρηγόριος διαμόρφωσε νέες προτάσεις, τις όποιες εκμυστηρεύτηκε πρώτα στον Ιγνάτιεφ, τονίζοντας : «Με τα 'ίδια μου τα χέρια κατασκεύασα γέφυρα για την πολιτική ανεξαρτησία των Βουλγάρων». "Όπως ανέφερε ό Ρώσος διπλωμάτης στην κυβέρνηση του, οι προτάσεις αυτές ήταν πραγματικά ικανές να λύσουν την ελληνοβουλγαρική κρίση. «Αν απέμεινε κόκκος πολιτικής σωφροσύνης», έγραφε για τους Βουλγάρους, «και ή ελάχιστη αληθινή αφοσίωση στην Ορθοδοξία, θα σπεύσουν να αποδεχθούν την απροσδόκητη αυτή ευκαιρία, ή οποία φαίνεται να θέτει τέρμα σε ένα ζήτημα πού εθεωρείτο από πολύ καιρό άλυτο».

Το σχέδιο του Γρηγορίου, πραγματικά καινοτόμο, προέβλεπε την αναγνώριση αυτόνομης εκκλησίας «εν Βουλγαρία», δηλαδή στην περιοχή μεταξύ Αίμου και Δουνάβεως. "Η Εκκλησία αυτή θα αποτελούσε χωριστό «θέμα» του οικουμενικού πατριαρχείου. Τη διοίκηση της θα ασκούσε Βούλγαρος έξαρχος με βουλγαρική επαρχιακή σύνοδο. Οι αποφάσεις της συνόδου, καθώς και ή εκλογή των αρχιερέων, θα επικυρώνονταν από τον οικουμενικό πατριάρχη, ενώ Βούλγαροι αρχιερείς θα είχαν το δικαίωμα να μετέχουν στην εκλογή του.

Με προτροπή του Ιγνάτιεφ ή μετριοπαθής μερίδα των Βουλγάρων φάνηκε να αποδέχεται, σαν πρώτο βήμα, το σχέδιο του Γρηγορίου. Μυστικές συνομιλίες μεταξύ Γρηγορίου και του Βουλγάρου μητροπολίτη Παϊσίου έφεραν τις δύο πλευρές κοντά στη λύση, με αμοιβαίες παραχωρήσεις. Ή αδιάλλακτη όμως μερίδα των Βουλγάρων θωρούσε απαράδεκτο τον περιορισμό των ορίων της βουλγαρικής εκκλησίας μεταξύ Αίμου και Δουνάβεως, και τον αποκλεισμό της Κωνσταντινουπόλεως, ως έδρας του Βουλγάρου έξαρχου. Τη θέση των αδιάλλακτων ήρθε να ενισχύσει ή στάση της τουρκικής κυβερνήσεως, η οποία διείδε στο πατριαρχικό σχέδιο και στις συνομιλίες Γρηγορίου-Παϊσίου το ενδεχόμενο να λυθεί ερήμην της η ελληνοβουλγαρική εκκλησιαστική διαφορά. Καθώς οι ελληνοτουρκικές σχέσεις είχαν φθάσει σε εκρηκτικό σημείο εξαιτίας του Κρητικού, ο μέγας βεζίρης Άαλή πασάς, ευφυής και ικανός πολιτικός, ανέλαβε να εξουδετερώσει κάθε πιθανότητα απευθείας ελληνοβουλγαρικής συμφιλιώσεως. Στους αδιάλλακτους Βουλγάρους καλλιέργησε την ιδέα ότι το σχέδιο του Γρηγορίου ήταν ανεπαρκές, ότι τα όρια της δικαιοδοσίας της ' Εξαρχίας έπρεπε να διευρυνθούν και ότι το κλειδί στη λύση των βουλγαρικών αιτημάτων το κρατούσε η οθωμανική κυβέρνηση και όχι η ρωσική πρεσβεία. Ταυτόχρονα διεμήνυσε στον Γρηγόριο, με τρόπο πού δεν απέκρυπτε κάποια συγκαλυμμένη απειλή για τον 'ίδιο τον πατριάρχη, ότι ή ιδέα της ιδρύσεως χωριστής βουλγαρικής εκκλησίας ήταν ρωσικής προελεύσεως. Για να αποκτήσει απόλυτο έλεγχο της καταστάσεως ο Άαλή συνέστησε μικτή επιτροπή από Έλληνες, Βουλγάρους υπαλλήλους και τιτλούχους της οθωμανικής διοικήσεως με εντολή να καταρτίσουν δύο σχέδια επιλύσεως του εκκλησιαστικού με βάση τις δικές του οδηγίες. Τον Οκτώβριο του 1868 τα σχέδια αυτά ήταν έτοιμα και υποβλήθηκαν στον πατριάρχη για έγκριση. Από την πρώτη στιγμή φάνηκε ότι αυτό θα ήταν αδύνατο για τρεις κυρίως λόγους: α) επέτρεπαν στον Βούλγαρο έξαρχο, σε αντίθεση προς τούς ιερούς κανόνες, να εδρεύει στην Κωνσταντινούπολη β) άφηναν απροσδιόριστα τα διοικητικά όρια της μελλοντικής βουλγαρικής εκκλησίας και γ) όριζαν ότι Βούλγαροι αρχιερείς θα διορίζονταν σε οποιαδήποτε επαρχία οι κάτοικοι της εκδήλωναν ανάλογη επιθυμία. Σύμφωνα με τον τελευταίο όρο σε μια εκκλησιαστική περιφέρεια θα μπορούσαν να συνυπάρχουν δύο αρχιερείς, ένας Έλληνας και ένας Βούλγαρος, άσχετα αν το σχέδιο προνοούσε ότι ή έδρα του πατριαρχικού και του εξαρχικοΰ επισκόπου θα ήταν σε διαφορετική πόλη. Η πρόθεση των Τούρκων να κρατούν τούς υποτελείς χριστιανικούς πληθυσμούς σε διαρκή μεταξύ τους προστριβή ήταν προφανής.

Από το σημείο αυτό αρχίζει μια ατελείωτη διελκυστίνδα προτάσεων και αντιπροτάσεων πού θα διαρκέσει ως τις αρχές του 1870. Με τη συνεχή παρότρυνση του Ιγνάτιεφ, καθώς και του πρεσβευτή της Ελλάδος Αλέξανδρου Ρίζου Ραγκαβή, ο Γρηγόριος έκανε νέες παραχωρήσεις προς τους Βουλγάρους, ιδιαίτερα στον τομέα των εδαφικών ορίων της βουλγαρικής εκκλησίας, τα όποια επέκτεινε ώστε να περιλάβουν ορισμένες μητροπόλεις της βόρειας Μακεδονίας και της Θράκης. Το σχέδιο αυτό προκάλεσε έντονες αντιρρήσεις στο ελληνικό στρατόπεδο, αλλά οι διαδοχικές ελληνικές κυβερνήσεις Α. Κουμουνδούρου, Δ. Βούλγαρη και Θ. Ζαΐμη — όπως προκύπτει από εκθέσεις του υπουργείου Εξωτερικών — ενθάρρυναν τον πατριάρχη να επιδείξει μετριοπάθεια. Από την άλλη όμως πλευρά, οι παραχωρήσεις απορρίφθηκαν με υποκίνηση των αδιάλλακτων Βουλγάρων, οι όποιοι είχαν στηρίξει τις ελπίδες τους, για ριζικότερη λύση του θέματος, στις διαβεβαιώσεις της οθωμανικής κυβερνήσεως. Τα περιθώρια όμως του οικουμενικού πατριαρχείου είχαν εξαντληθεί.

Τελικά, οι υπολογισμοί των αδιάλλακτων Βουλγάρων φάνηκαν να δικαιώνονται. Τον Απρίλιο (1869) νέο σχέδιο μεικτής επιτροπής της Πύλης καθόριζε εκτεταμένα όρια υπό τη δικαιοδοσία της βουλγαρικής εκκλησίας.

Ο πατριάρχης αρνήθηκε να συζητήσει τούς όρους αυτούς και ζήτησε τη σύγκληση οικουμενικής συνόδου. Από την πλευρά του ο Ιγνάτιεφ είχε πλέον πεισθεί ότι λύση αποδεκτή και από τις δύο αντιμαχόμενες παρατάξεις ήταν αδύνατη. "Έστρεψε λοιπόν όλη του τη δραστηριότητα στο να πειστούν οι Τούρκοι να ιδρύσουν τη βουλγαρική εκκλησία. Και για να ασκήσει πρόσθετη πίεση, ενθάρρυνε να σταλούν προς την Υψηλή Πύλη αναφορές διαφόρων βουλγαρικών κοινοτήτων για την ίδρυση βουλγαρικής εκκλησίας.

ΣΥΝΕΧEIA ΣΤΟ 2ο ΜΕΡΟΣ ΚΑΝΟΝΤΑΣ ΚΛΙΚ ΕΔΩ.