Η Γεωγραφική Μακεδονία κατά την Ρωμαική και Βυζαντινή Εποχή

Η βυζαντινή αλλά και η Ρωμαική Μακεδονία ως έννοια γεωγραφική έχει υποστεί αρκετές μεταβο­λές σε σχέση με το χώρο που αντιπροσώπευε κατά την αρχαιότητα και τους ρωμαϊκούς χρόνους, αλλά και κατά τη βυζαντινή εποχή, στο πλαίσιο της διοι­κητικής διαίρεσης της ανατολικής αυτοκρατορίας σε θέματα.

Μην ξεχνάμε ότι άλλα είναι τα ιστορικά σύνορα μιας περιοχής και άλλα τα γεωγραφικά όπου αυτά μεταβάλλονται ανάλογα με τις πολιτικές περιστάσεις και διεργασίες.

Η γεωγραφική επικράτεια που παρέδωσε ο Φίλιππος Β' στο γιο του Αλέξανδρο ανταποκρίνεται ουσιαστικά στα ιστορικά σύνορα της Μακεδονίας, τα οποία εκτείνονταν από την Πίνδο μέχρι το Νέστο και από τη νότια περιοχή των Σκοπίων έως τον Πηνειό. Μετά την ήττα του Περσέα στην Πύδνα στις 22 Ιουνίου 168 π.Χ., οι Ρωμαίοι με τη συνθήκη της Αμφίπολης διαίρεσαν τη Μακεδονία σε τέσσερις διοικητικές περιφέρειες, τις λεγόμενες «μερίδες» .

Αυτές περιέλαβαν στο σύνολο της την παραπάνω εδαφική έκταση και υφίσταντο μέχρι το 148 π.Χ., οπότε ιδρύθηκε η Provincia Macedonia στην οποία προσαρτήθηκαν επιπλέον η Ήπει­ρος και ιλλυρικά εδάφη μέχρι την Αδριατική. Δύο χρόνια αργότερα, στο διοικη­τή της Μακεδονίας υπήχθη επιπρόσθετα η κάτω του Ολύμπου Ελλάδα και στη συνέχεια οι ιλλυρικές και οι βόρειες θρακικές περιοχές της Βαλκανικής

Κατά τους αυτοκρατορικούς χρόνους (30 π.Χ. - 285 μ.Χ.), η ρωμαϊκή επαρχία της Μακεδονίας επεκτάθηκε εδαφικά ακόμη περισσότερο, και συγκεκριμένα από την Αδριατική μέχρι το Νέστο και από τις οροσειρές νότια των Σκοπίων έως το Μαλιακό κόλπο και τις εκβολές του ποταμού Σπερχειού. Η επέκταση αυτή οφειλόταν κυρίως σε διοικητικούς λόγους και δεν ανταποκρινόταν διόλου στα ιστορικά όρια της Μακεδονίας. Με τη δημιουργία της επαρχότητας (praefectura) του Ανατολικού Ιλλυρικού, η Μακεδονία διαιρέθηκε δύο φορές σε δύο διαφορετικές επαρχίες.

Αρχικά, στη Μακεδονία και τη Macedonia Salutaris (δημιουργήθηκαν γύρω στα 379/380 μ.Χ. και διατηρήθηκαν μέχρι το τέλος του 4ου ή τις αρχές του 5ου αιώνα)[ και, αργότερα, στη Macedonia Prima και τη Macedonia Secunda (ιδρύθηκαν μεταξύ των ετών 441 και 449 ή κατά άλλη άποψη μεταξύ 479 και 482). Η έκταση των επαρχιών αυτών της «διοική­σεως» της Μακεδονίας του Ανατολικού Ιλλυρικού ανταποκρινόταν στα ιστορι­κά όρια της Μακεδονίας εκτός από δύο σημεία. Στα νότια η Ορεστίδα και η Ελιμιώτιδα αποσπάσθηκαν από τη Μακεδονία και προσαρτήθηκαν στη νέα επαρχία της Θεσσαλίας, ενώ στα βόρεια η περιοχή της Bregalnica (αρχ. Άστιβος) συμπεριλήφθηκε στην Κάτω Δακία.

Historical Atlas by William R. Shepherd, 1911.
Ρωμαική αυτοκρατορία το 395 μ. Χ.

Στον Συνέκδημον του Ιεροκλή (δεύτερο μισό 6ου αιώνα) η Μακεδονία Πρώ­τη εμφανίζεται να έχει τριάντα δύο πόλεις, ενώ η Μακεδονία Δευτέρα οκτώ. Η επαρχότητα του Ανατολικού Ιλλυρικού καταργήθηκε μεταξύ των ετών 62ο και 685. Ακολούθησε αργότερα η εισαγωγή του νέου διοικητικού συστήματος των θεμάτων. Οι λόγοι που επέβαλαν τη δημιουργία θεμάτων στον γεωγρα­φικό χώρο της ιστορικής Μακεδονίας ήταν κυρίως η αναχαίτιση των επιδρο­μών των σλαβικών φύλων που ήταν εγκατεστημένα στις εκεί Σκλαβηνίες, αλλά και των εξωτερικών εισβολέων, κυρίως των Βουλγάρων. Στον μακεδό­νικο χώρο υπήρξαν διαδοχικά το θέμα του Στρυμόνα (αρχές 9ου αιώνα), το θέμα της Θεσσαλονίκης (μάλλον πριν το 824) και η «τούρμα» του Βολερού.

Το γνωστό θέμα της Μακεδονίας δημιουργήθηκε μεταξύ των ετών 789 και 802 και ουσιαστικά αποτελούσε το δυτικό τμήμα του θέματος της Θρά­κης. Το συγκεκριμένο θέμα είχε πρωτεύουσα την Αδριανούπολη και δεν σχε­τίζεται εδαφικά με την ιστορική Μακεδονία, γεγονός που το γνώριζαν πολύ καλά και οι Βυζαντινοί, αφού αναφέρονταν σε αυτό ως θέμα «Μακεδονίας Θράκης» ή «Μακεδονίας κατά Θράκην». Το νέο αυτό θέμα εκτεινόταν ανατολικά μέχρι τα όρια του θέματος Θράκης, δηλαδή μέχρι το ρου του ποταμού Εργίνη, συνεχίζοντας προς τη Μαύρη Θάλασσα από το ακρωτήριο Στανιέρα (Igneada) μέχρι το ακρωτήριο Έμονα (Emine), ενώ προς τα δυτικά κατέληγε στα παλαιά ανατολικά όρια του Ιλλυρικού, δηλαδή τον ποταμό Νέ­στο. Τα βόρεια σύνορα του θέματος έφταναν ως το όρος Sredna Gora, όμως τα σύνορα αυτά υφίσταντο κατά καιρούς διάφορες μετατοπίσεις ανάλογα με τους συσχετισμούς δύναμης ανάμεσα στους Βυζαντινούς και τους Βουλγάρους, ενώ τα νότια κατέληγαν στο Αιγαίο.

Κύριος σκοπός της ίδρυσης του ήταν η από κοινού με το θέμα Θράκης άμυνα του βυζαντινού κράτους και η αποτελε­σματική αντιμετώπιση της βουλγαρικής και γενικά της σλαβικής απειλής.[ Παρά την ταχεία υποταγή της Βουλγαρίας από τον Ιωάννη Τσιμισκή το 971, μετά τις νίκες του κατά των Ρώσων και των Βουλγάρων, δεν δημιουργή­θηκαν οι συνθήκες για μια σταθερή και μόνιμη κατάσταση στην περιοχή.

Το 976 συγκροτήθηκε το κράτος του Σαμουήλ στην περιοχή της Πρέσπας (έχο­ντας διαδοχικά διάφορες πρωτεύουσες με τελευταία την Αχρίδα), το οποίο καταλάμβανε και ένα τμήμα του γεωγραφικού χώρου της Μακεδονίας. Το 1018 ο αυτοκράτορας Βασίλειος Β' ο Βουλγαροκτόνος επανακατέλαβε ολόκληρη την περιοχή, αποκαθιστώντας τη βυζαντινή κυριαρχία.

Με την άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Λατίνους το 1204, η Μακεδονία αποτέλεσε μαζί με τις νοτιότερες ελληνικές περιοχές το λατινικό βασίλειο της Θεσσαλονίκης, το οποίο παραχωρήθηκε στον Βονιφάτιο Μονφερρατικό.

Μέχρι τη μάχη της Πελαγονίας το 1259, η Μακεδονία υπήρξε χώρος διεκδικήσεων μεταξύ του Λατίνου αυτοκράτορα, του Φράγκου βασιλιά της Θεσσαλονίκης, του τσάρου της Βουλγαρίας Καλογιάννη (Kalojan) (1197-1207) και αργότερα του τσάρου Ιωάν­νη Ασέν Β' (Ivan Asen Β') (1218-1241). Ο τελευταίος, μετά τη μάχη της Κλοκοτινίτζας (Klokotnica) (1230), κατόρθωσε να προσαρτήσει στο κράτος του πολλές μακεδόνικες και θρακικές περιοχές

Το 1259 ο αυτοκράτορας Μιχαήλ Η' Παλαιολόγος (1259-1282) κατέλαβε τη δυτική και τη βορειοδυτική Μακε­δονία και αποκατέστησε τη βυζαντινή κυριαρχία στην περιοχή μέχρι την Αχρί­δα και τα Σκόπια.

Το 1282, όμως, κατέλαβε τα Σκόπια ο Σέρβος κράλης Στέφανος Ούρεσης Β' Μιλούτιν (Stefan Uros Β' Milutin) (1282-1321), ο οποίος απέσπασε από τους Βυζαντινούς εδάφη και αστικά κέντρα της βορειοδυτικής Μακεδονίας. Ο γάμος του με τη βυζαντινή πριγκήπισσα Σιμωνίδα το 1299 στη Θεσσαλονίκη αποτέλεσε την αρχή μιας έντονης σερβικής παρουσίας στη Μακεδονία, που συνεχίσθηκε με την επεκτατική πολιτική του Στέφανου Δουσάν (Stefan Dusan) (1331-1355) και έληξε με τη δημιουργία των μικρών ελληνο-σερβικών κρατιδίων των διαδόχων του Δουσάν. Η μάχη του Έβρου, κοντά στο Ορμένιο, στις 26 Σεπτεμβρίου του 1371, είχε ως αποτέλεσμα τα ελληνοσερβι-κά αυτά κρατίδια να καταστούν φόρου υποτελή στους Τούρκους.

Ο Μανουήλ Β' Παλαιολόγος, διοικητής από το 1369 της Θεσσαλονίκης και αργότερα αυτοκράτορας (1391-1425), κατόρθωσε να ανακτήσει τις Σέρρες και άλλα αστι­κά κέντρα της δυτικής Μακεδονίας. Ωστόσο η κατακτητική πορεία των Οθωμανών δεν ήταν δυνατό να αναχαιτισθεί. Από το 1383 ως το 1387 οι Οθωμανοί κα­τέλαβαν τις Σέρρες, τη Δράμα, την Κασσάνδρεια, τη Βέρροια, το Κίτρος, την Αχρίδα, το Μοναστήρι και τον Πρίλαπο. Κατά το ίδιο διάστημα πολιόρκησαν τη Θεσσαλονίκη.

Οι Οθωμανοί κατέστρεψαν σταδιακά το θέμα της Μακεδονίας και το κέντρο του, η Αδριανούπολη, έγινε η έδρα του Μουράτ Α (1362-1389) από το 1365. Αυτή παρέμεινε ως ευρωπαϊκή πρωτεύουσα των Οσμανιδών μέχρι το 1453.

Ωστόσο η άλωση της Θεσσαλονίκης στις 29 Μαρτίου του 1430 ήταν αυτή που σηματοδότησε την αρχή της Οθωμανικής κυριαρχίας στη Μακεδονία

Πηγές
1-Αγγελική Δεληκάρη, Γεωγραφικό στίγμα της Μακεδονίας κατά την Ρωμαική και Βυζαντινή Εποχή, «Μακεδονικές ταυτότητες στον χρόνο» εκδόσεις Πατάκη
2-George Ostrogorsky, The Byzantine Background of the Moravian Mission
3-George Ostrogorsky,The Byzantium State